bo‘lishi
kerak va ular
fe = A b=bi
-
S
masofada bir-birini qamrab takroran
yumshatib ketadi. Yer yuzasi uzluksiz yumshatilsa ham yonma-yon
qoldirilgan izlar oralig‘ida
h
balandlikdagi yumshatilmagan
do‘ngchalar qoladi. Do‘ngcha balandligi h, ishlov berish chuqurligi
a
va izlar oralig‘i
S
ga bog‘liq, uning miqdori:
h=0, 5S ctgв-
(32)
Agrotexnik talablar bo‘yicha
h = 0, 5 a
bo‘lishi kerak.
A
69-rasm.
Tish ta ’sirida tuproqning deform atsiyalanishi.
129
F
70-rasm.
C h u q u r botirilgan tishning tu p ro q q a ta ’siri.
Tuproqda deformatsiyaning tarqalishi tishning chuqurlashish
darajasiga bog‘liq (70-rasm). O ‘ta chuqur botirilgan tishning tup
roqqa ta’siri 2 xil bo‘ladi. Kritik ai chuqurlikgacha deformatsiya
uchburchak ko‘rinishida tarqalsa, uning pastki
a
2
qismida
tuproq
tilingan tirqishning devorlariga zichlanib, suriladi, lekin yumsha-
tilmaydi. Kritik ai chuqurlikning miqdori mahalliy tuproq sharoi-
tiga bog‘liqdir. Demak, tishlarning yerga ishlov berish chuqurligini
belgilashda ushbu jarayonga e’tibor berish kerak bo‘ladi.
Shunday qilib, tirma tishini yerga botishining maksimal miq-
dorini tayinlashda mahalliy tuproq sharoitida deformatsiyaning
tarqalish jarayonini e ’tiborga olish kerak. Tuproqda deformatsi
yaning tarqalishini chizel, kultivator va chuqur yumshatkich ishchi
qismlarini tanlashda, ular bilan tuproqqa ishlov berishda va ishlov
berish chuqurligini tayinlashda ham e’tiborga olish lozim.
2-§.
Disksimon q urollar
Tuproqqa ishlov berishning zamonaviy texnologiyalarida
disksimon rotatsion ishchi qismga ega bo‘lgan tirma, sayoz
yumshatkich (lushilnik) va pluglar muhim o‘rin egallaydi.
Disksimon tirm a la r (71- rasm) har bir diskka tushadigan
og‘irlikka qarab botqoqbop (450-600 N), dalabop (180-350 N) va
bog‘bop (180-450 N) turlarga bo‘linadi. Dalabop tirmalar serildiz,
serkesakli shudgor tuprog‘ini 10 sm chuqurlikkacha maydalab,
130
yumshatish, ang‘izli yer yuzasini yumshatish, o‘tloq yerlar tuproq
qatlamini deyarli ag‘darmasdan yumshatish uchun ishlatiladi.
Disksimon qurolning kesaklari maydalab yumshatish qobili-
yati boshqa mashinalardan ustun turadi.
Shu sababli, disksimon
qurollardan g ‘alla o ‘rimidan keyin yozda haydalgan serkesak yer-
larga ishlov berish samarali bo‘ladi. Disksimon ishchi qismlarning
ko‘p afzalliklari bo‘lganligi tufayli ular keng tarqalgan. Lemex va
kultivator tishlariga nisbatan diskning tig‘i uzunroq bo‘lib, tez
yeyilmaydi va chidamlidir. Disk sodda tuzilgan bo‘lib, tuproqqa
botish chuqurligini oson sozlash mumkin. Disklar oralig‘i o‘simlik
qoldiqlari bilan tiqilib qolmaydi. Disksimon ishchi qismi tuproq
bilan tishlashi hisobiga o‘z-o‘zidan aylanma harakatga keladi.
Aylanayotgan diskka ilashib yuqoriga ko‘tarilayotgan tuproq
zarrachalari har xil tezlikka ega bo‘lishi natijasida turli trayektoriya
bo‘ylab harakatlanib, o‘zaro yaxshi aralashadi. Eng muhimi, disklar
tuproq tubini zichlamaydi. Ang‘izli va o‘simlik qoldiqlari ko‘p
bo‘lgan yerlarga
disk bilan ishlov berilsa, ularni kesib maydalab
ketish sifatli bo‘ladi.
Botqoqbop diskli tirma og‘ir bo‘lganligi tufayli tuproqqa
kuchli ta’sir etadi. U shudgorlangan qo‘riq yerlardagi serildiz
tuproq palaxsalarini maydalash, ang‘izdagi o ‘simlik qoldiqlari
hamda sochilgan go‘ngni tuproqqa 20 sm chuqurlikkacha ko‘mish
uchun ishlatiladi.
Dalabop tirmaning ishchi qismi sferik disk shakliga (diametri
450-510 mm) ega. Botqoqbop tirma sferik diskining (diametri 600
mm) chetida o‘yiqlari bo‘ladi. Bu o ‘yiqlar tufayli dala yuzasidagi
yo‘g‘on poyalarni disk qisib oladi va to ‘la-to‘kis kesib ketadi.
Ko‘ndalang kesimi kvadrat shakliga ega bo‘lgan o ‘q
(5)
ga bir
nechta disk (6)
lar kiydirilib, yagona batareya tuziladi. Disklarni
kerakli oraliqda ushlab turish uchun ularning orasiga kergich (7) lar
o‘rnatiladi.
Batareyalar tirma ramasiga ikki qator qilib o‘rnatiladi.
Birinchi qatordagi disklar tuproqni yon tomonga sursa, ikkinchi
qatordagilari, aksincha, o‘rtaga suradi. Birinchi va ikkinchi
qatordagi disklar alohida-alohida iz qoldiradi. Disk, agregatning
harakat yo‘nalishi
V
ga
nisbatan
a
- hujum burchagi ostida
131
qo‘yiladi. Hujum burchagini 10°-25° oralig‘ida o‘zgartirib,
disklarning yerga botish chuqurligini, tuproqni yon tomonga surish
darajasini o ‘zgartirish mumkin. Nam va yengil tuproqqa ishlov
berishda
a
kamroq, quruq va og‘ir tuproqda ko‘proq qo‘yiladi.
71-rasm.
Disksimon tirm alar:
a - disklar batareyalarini joylashtirish; b - b o g ‘bot tirmani
daraxtlar qatoridan chiqarish mexanizmi; d, e - yaxlit va o ‘yiq
disklar.
Oldinga sudralayotgan tirmaning disklari, tuproq bilan tish-
lashishi hisobiga, aylanma harakatga keladi. Disk tuproq palax-
sasini
kesib olib, ichki sferik sirti bo‘ylab ko‘taradi. Ko‘tarilgan
tuproq muayyan balandlikdan yon tomonga irg‘itiladi. Natijada,
tuproq maydalanadi, qisman ag‘dariladi va aralashtiriladi. Hujum
burchagi ko‘proq qo‘yilsa, disklar chuqurroq botib, tuproqni
kuchliroq maydalaydi. Disklarning tuproqqa botishini ko‘paytirish
uchun tirma ramasiga ballast yuk qo‘yish ham mumkin. Shunda,
disklar oralig‘iga tishli tirmaga nisbatan, kesak va o ‘simlik
qoldiqlari kamroq tiqilib qoladi. Yirik va quruq kesaklarni to‘la-
132
to‘kis maydalaydi, yo‘g‘on ildizlar ustidan dumalab o‘tib,
ingichkalarini esa oson kesib ketadi.
Bog‘bop disksimon tirma mevali daraxtlar qator oralig‘ini 15
sm chuqurlikkacha yumshatish va begona o ‘tlarni
qirqib tashlash
uchun
ishlatiladi.
Bog‘bop
tirma
ramasiga
batareyalarni
nosimmetrik joylashtirilishi va traktorning o‘ng tomoniga surib
tirkalishi bilan dalabop tirmadan farq qiladi.
Diksimon sayoz yum shatkichlar (lushchilnik) yerni 4-10 sm
chuqurlikda sayoz yumshatish uchun ishlatiladi. Natijada,
tuproqdagi namlik saqlanib, ekin qoldiqlari maydalanib tuproqqa
ko‘miladi, begona o‘tlarning unib chiqishiga sharoit yaratilib,
provokatsiya qilinadi. O ‘sib chiqqan begona o ‘tlar, keyinchalik
yerni plug bilan shudgorlashda to‘liqroq yo‘qotiladi
va sayoz
yumshatilgan yerni shudgorlashda plugning sudrashga qarshiligi
kamayadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
