Министерство высшего и среднего специального образования Республики Узбекистан

Инстинкт тушунчасининг мазмуни

Ушбу юз йиллик бошида, Чарльз Дарвиннинг эволюция назарияси таъсирининг ошиб боргани сари, барча хулқ турларини инстинктлар кўринишида таснифлаш қабул қилинди. Агар инсонлар ўзларини танқид қилишса, бу уларнинг “ўзини-ўзи камситиш инстинкти” оқибатида содир бўлган. Агар улар мақтансалар, бу уларнинг “ўз шахсини намоён қилиш инстинктини” акс этган. Социологлардан бири, беш юз китобни кўриб чиқиб, 5759 та эҳтимолдаги одам инстинктларидан иборат рўйхат тузган эди! Ҳар бир хулқга ўз инстинктини белгилаш билан боғлиқ интилиш алақачон ўз оғирлиги остида йўқ бўлиб кетган. Бу шунинг учун юз бердики, биринчи назариячи-инстинктшунослар инсоннинг хулқини тушунтирмасдан, унга фақат ном бериш билан машғул бўлган. Ушбу жараён ақлли болага “дарсларни ўзлаштира олмайдиган” ном бериб, унинг паст баҳоларини “тушунтиришни” эслатиб турган. Хулқни номлаш, уни тушунтириб бериш дегани эмас. Инстинкт сифатида таснифлаш учун мажмуавий хулқ ушбу тур орасида турғун моделга эга бўлиши ва орттирилмаган бўлиши керак (Tinberg, 1951). Шунга ўхшаш хулқ ҳайвонот оламининг бошқа турлари вакилларига хос (қушлардаги импринтингини (ҳотирада сақлаб қолиш) ва лососнинг увулдириқ сочиш учун ўз жойларига қатишини эсга олинг). Инсоннинг хулқида ҳам туғма мойилликлар, шу жумладан гўдакдаги эмиш ва ҳаракатланиш рефлекслари каби оддий турғун моделлар намоён бўлади. Бироқ, кўпчилик психологлар инсоннинг хулқи физиологик эҳтиёжларга ва руҳий интилишларга боғлиқ деб ҳисоблайди.