Моддий, формал ва кесик таркибли жиноятлар ҳақида тушунтириш беринг ва улар ўртасидаги фарқни аниқ мисоллар ёрдамида баён этинг. Формал ва кесик таркибли жиноятлар ўртасидаги фарқни мисоллар ёрдамида баён этинг

3. Бир қанча жиноятларнинг ягона жиноятдан фарқи ҳамда давомли, узоққа чузилган ва таркибли жиноятлар остида нима тушунилишини муҳокама қилинг.
Бир қанча жиноятларнинг асосий белгилари сифатида шахс томонидан мустақил жиноят таркибини ташкил қилувчи икки ёки ундан ортиқ жиноят содир этилиши, бунда жиноятларнинг бир вақтда ёки турли вақтда содир этилишининг аҳамияти йўқлиги (шунга аҳамият бериб ўтиш жоизки дастлабки содир этилган жиноят билан кейинги содир этилган жиноят ўртасидаги вақт ЖКнинг жавобгарликка тортиш муддатининг ўтиб кетганлиги муносабати билан жавобгарликдан озод қилиш буйича келтирилган 64-моддадаги муддатлардан ўтиб кетмаслиги лозим), шахс жиноятларда иштирокчиликнинг бири сифатида қатнашган бўлиши, аввалги содир этилган жиноятлар учун судланганлик олиб ташланмагунга қадар кейинги жиноят содир этилишини айтиб ўтиш жоиз.
Бир қанча жиноятларни квалификация қилиш бўйича жиноят ҳуқуқида алоҳида қоидалар ишлаб чиқарилган. Бир қанча жиноятларни содир этган шахс ижтимоий хавфли шахс бўлиб, унга нисбатан жазо тайинлашда оғирроқ жазо чоралари қўлланилади. Агар шахс оғирлик даражасига кўра турли хил бўлган қонунга зид хатти-ҳаракат содир этса, масалан, майда безорилик (МЖтКнинг 183-моддаси) билан жиноий жазо тайинланадиган безорилик (ЖКнинг 277-моддаси) содир этса бу ҳолатда бир қанча жиноят ҳисобланмайди.
Қонунчилигимизда бир қанча жиноят содир қилиш тушунчаси берилмаган бўлиб, лекин унинг турларига алоҳида таъриф келтирилган. Булар ЖКнинг VIII боб 32, 33, 34-моддаларида келтирилган такроран жиноят содир этиш, жиноятлар мажмуи, рецидив жиноятлардир. Демак такроран жиноят содир этиш бу – шахснинг турли вақтларда, ЖК Махсус қисмининг айнан бир моддасида назарда тутилган, икки ёки ундан ортиқ жиноятни содир этиши ҳамда содир этилган жиноятларининг бирортаси учун ҳам судланмаган бўлиши такроран жиноят содир этиш ҳисобланади. Жиноятлар мажмуи эса ЖК Махсус қисмининг турли моддалари ёки бир модданинг турли қисмида назарда тутилган, икки ёки ундан ортиқ жиноятни содир этиши ҳамда содир этилган жиноятларининг бирортаси учун ҳам судланмаган бўлиши жиноятлар мажмуи ҳисобланади. Рецидив жиноят эса шахснинг қасддан содир этган жинояти учун судланганидан кейин яна қайта қасддан янги жиноят содир этишидир.
Ягона жиноят бир жиноят таркибли, бир модда ёки унинг қисми билан квалификация қилинадиган қилмиш ҳисобланади. Бир қанча жиноятнинг ягона жиноятдан фарқи энг камида иккита жиноят содир этилган бўлади.
ЖК Махсус қисми моддаларининг тузилиши асосан жиноят таркибининг турларига боғлиқ бўлиб, улар оддий таркибли, мураккаб таркибли, кесик таркибли, мураккаб айбли тузилишда ишлаб чиқилган.¹
Оддий таркибли ягона жиноятлар бир ҳаракат билан бир объектга қаратилади ва бир модда билан квалификация қилинади. Мураккаб таркибли ягона жиноятлар шахснинг бир қанча ҳаракати орқали ёки бир ҳаракат билан камида иккита объектга қаратилади. Бунда жиноятчининг бир қанча ҳаракати орқали жиноят содир этилишига қарамасдан, қилмиш битта нормада ифодалангани сабабли мураккаб таркибли ягона жиноят ҳисобланади. Мисол орқари тушунтирадиган бўлсак, ЖКнинг 248-моддаси рухсатномасиз ўқотар қурол, шунингдек ўқ-дорилар, портловчи моддалар ёки портлатиш қурилмалари тайёрлаш, олиш, олиб бориш, сақлаш, олиб ўтиш ёки жўнатиш келтирилган бўлиб, ушбу қилмишларнинг ҳар бирининг содир этилиши жавобгарликни келтириб чиқарсада мураккаб таркибли жиноят ҳисобланади.
Мураккаб айбли жиноятлар бу жиноятчи қасддан содир этган ижтимоий ҳавфли қилмиши натижасида бошқа яна бир жиноят келиб чиқишидир. Бунда жиноятчи кейинги келиб чиққан жиноятни атайлаб қилмайди, аммо содир этган биринчи жиноятига боғлиқ ҳолда келиб чиққанлиги учун жиноят ҳуқуқи буни оғирроқ жазо тайинлаш орқали битта модда билан квалификация қилиниши лозимлигини белгилайди. Яъни мураккаб айбли жиноятлар ҳам бир қанча жиноят таркибига кирмайди.
Давомли жиноятлар – бу умумий қасд билан ташкил қилинган, ягона мақсадга йўналтирилган, бир-бирига ўхшаш, бир жиноят таркибли қилмиш ҳисобланади. Давомли жиноятлар ЖКнинг 32-моддаси 3-қисмида аниқ келтириб ўтилган. Бундай жиноятларни иқтисодиёт соҳаси билан боғлайдиган бўлсак, шахснинг бир неча маротаба оз миқдорда ўзганинг мол-мулкини талон-торож қилиши, ягона мақсад асосида амалга оширилса ўзлаштирилган мол-мулкнинг умумий йиғиндисига қараб жазо тайинланади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Иқтисодиёт соҳасидаги жиноий ишлар бўйича суд амалиётида юзага келган айрим масалалар тўғрисида”ги 1998 йил 17 апрелдаги 11-сон қарорининг бешинчи бандида “Давомли талон-торож содир этилган ҳолларда айбдорнинг ҳаракатлари талон-торож қилинган умумий сўммани ҳисобга олган ҳолда тавсифланиши зарур”²лиги келтириб ўтилган.
Узоққа чўзилган жиноятлар ҳам ЖКнинг 32-моддаси 4-қисмида келтириб ўтилган бўлиб, бир жиноят таркибини ташкил қилиб айни шу қилмиш узоқ вақт давом этишидир. Узоққа чўзилган жиноятлар ҳам узоқ вақтда содир бўлишига қарамасдан бир қанча жиноятлар содир этиш таркибига кирмайди.
Яъни бир қилмишни узоққа чўзилган жиноят бўлиши учун у узоқ вақт давом этиши лозим. Шу ўринда узоққа чўзилган жиноятни давомли жиноятдан фарқи, давомли жиноятда айбдорнинг ҳар бир ҳаракатини ажратиб олсак маълум қилмишни, бир жиноят таркибини ташкил қилаверади, узоққа чўзилган жиноят эса бир қилмишни узоққа чўзилган деб таърифлаш учун ушбу қилмиш узоқ вақт содир этилиши лозим. Мисол учун, ЖКнинг 122-моддасида вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддий таъминлашдан бўйин товлаш, яъни уларни моддий жиҳатдан таъминлаш бўйича суднинг ҳал қилув қарори ёки буйруғига асосан икки ойдан ортиқ муддат мобайнида тўламаслик ёки ЖКнинг 184-моддаси солиқлар ёки бошқа мажбурий тўловларни тўлашдан бўйин товлаш.
Таркибли жиноят тушунчасига таъриф берадиган бўлсак, бунда жиноят икки ёки ундан ортиқ қилмишдан иборат бўлиб Жиноят кодекси бўйича бир модда билан квалификация қилинади. Бу қилмишларнинг ҳар қайсисини ажратиб оладиган бўлсак жиноят ҳуқуқида алоҳида жазо чоралари белгиланган. Аммо содир этилган қилмишлар ўртасида ички боғлиқлик мавжудлиги сабабли битта модда асосида квалификация қилинади. Таркибли жиноятларнинг ҳар бир алоҳида содир этилса ижтимоий ҳавфлилик даражаси камроқ бўлади, шунинг учун ҳам қонун чиқарувчи орган таркибли (ягона таркибли) жиноятни содир этганлиги учун бр модда орқали оғирроқ жазо чораси қўллайди. Таркибли жиноятларга кўплаб мисоллар келтиришимиз мумкин, масалан ЖКнинг 164-моддаси босқинчиликни айтадиган бўлсак, ушбу моддада келтирилган қилмиш ЖКнинг 166-модда (товламачилик),
104-модда(қасддан баданга оғир шикаст етказиш), 105-модда (қасддан баданга ўртача оғир шикаст етказиш) ва 112-модда(ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш)ларида ҳам келтириб ўтилганлигига қарамасдан, ягона модда орқали квалификация қилинади.

2 казус
Турсунқулов 2013 йил 1 август куни соат 02:00 да бошқа шахс билан жиноий тил бириктиришиб, юзларига ниқоб кийиб, қурол сифатида темир бўлаги билан қуролланишиб, Тошкент шаҳар Олмазор тумани, Сағбон кўчасида жойлашган Исломобод жоме масжиди ойнаси орқали ғайриқонуний равишда киришиб, масжид ҳовлисидаги қоровулхонада бўлган қоровул Халиковни темир бўлаги билан кўкрак ва танасининг бошқа қисмларига қасддан бир неча маротаба уриб, ўта шафқатсизлик билан оғир тан жароҳати етказишиб, қўл ва оёғини латта матоси билан боғлашиб, кўйлаги чўнтагидан 25.000 сўм ва масжид эҳсон қутисидан 200.000 сўм пулларни очиқдан очиқ талон-торож қилишиб, воқеа жойидан яширинганлар.
Халиков олган оғир тан жароҳати натижасида 2013 йил 15 август куни вафот этган.
Суд – тиббий экспертизасининг 2013 йил 26 август кунги 379-сонли хулосасига кўра Халиковнинг ўлимига оғирлик даражасига кўра, етказилган вақтида ҳаёт учун хавфли бўлган оғир тан жароҳати тўғридан тўғри боғлиқ эканлиги аниқланган.
Турсунқулов айбига тўлиқ иқрорлик билдириб, қуйидагиларни билдирди, яъни масжид қоровул Халиковни у ўлдирганлигини, ўлдириш нияти бўлмаганлигини, шу ердан пул олганлигини, масжиддан унинг қўлларининг изи чиққанлигини, шериги йўқлигини, ҳозирда қилмишидан чин кўнгилдан пушаймонлигини, жабрланувчилардан кечирим сўрашини, бошқа гапи йўқлигини баён қилган.