Монография / (ТИҚхмми илмий Кенгаши томонидан чоп этишга тавсия қилинган) Тошкент-2019

Турли суғориш технологияларининг тупроқнинг шўрланишига таъсири

Хоразм вилояти шароитида хар хил суғориш технологиясини тупроқ шўрланишига таъсирини ўрганиш муҳим омил ҳисобланади. Шу билан бир қаторда тажриба даласида бажариладиган агротехник ва мелиоратив чора-тадбирлар, айниқса, турли суғориш технологияларини қўллашнинг тупроқ шўрланишига таъсирини инобатга олган холда тупроқ - гидрогеологик шароитлари билан комплекс ўрганиш долзарб масалалардан бири ҳисобланади.
Кўп йиллик маълумотларга асосан тупроқнинг туз режими сизот сувларининг жойлашиш чиқурлиги, суғориш меъёрлари, қўлланиладиган суғориш усуллари ва суғориш технологияси, қишлоқ хўжалик экинларининг тури ва ёши, суғориш сувининг минерализация даражаси, ҳамда зовур тармоқларининг жойлашишига кўра белгилаш кераклиги таъкидлаб ўтилган.
Сизот сувларининг минерализацияси тупроқнинг туз режими билан чамбарчас боғлиқ бўлганлиги сабабли, суғориш технологияларини қабул қилишда улар ҳисобга олинади.
Турли суғориш технологияларни қўллаш натижасида тажриба далаларидаги тупроқларда мавжуд бўлган сувда эрувчан тузларнинг ўзгариши бўйича олиб борилган кузатувлар натижалари қуйидаги 8.7.1-жадвалда келтирилган.
8.7.1-жадвалда келтирилган маълумотларга асосан вегетация даври бошида тажриба далаларида тупроқларнинг шўрланиши кам даражада бўлганлиги кузатилди.
Хоразм вилоятининг ўтлоқи - аллювиал, механик таркиби бўйича енгил қумоқ тупроқлари шароитида (4-тажриба) ғўза экилган тажриба даласида, тупроқнинг шўрланиши 1-назорат вариантининг фаол қатлами (0-100 см)да бир метрлик қатламда туз режими хлор- иони бўйича 0,010 фоизни ташкил қилди. Қуруқ қолдиқ 0,268-0,279 бўлди.
8.7.1-жадвал Тажриба далалари тупроқларининг туз режимини ўзгариши,
0-100 см.

Тажриба дала номери	Вариантлар	Ўсув даври боши		Ўсув даври охири			Мавсумий туз тўпланиш коэффициенти
		Cl	қаттиқ қолдиқ	Cl	Қаттиқ қолдиқ	Cl		Қаттиқ қолдиқ
1	2	3	4	5	6	7		8
2013 й.
4	1	0,010	0,268	0,0130	0,3260	1,30		1,22
	2	0,010	0,268	0,0121	0,3100	1,21		1,16
	3	0,010	0,268	0,0119	0,3140	1,19		1,17
	4	0,010	0,268	0,0124	0,3260	1,24		1,22
5	1	0,011	0,288	0,0140	0,3400	1,27		1,18
	2	0,011	0,288	0,0135	0,3550	1,23		1,23
	3	0,011	0,288	0,0133	0,3640	1,21		1,26
	4	0,011	0,288	0,0138	0,3490	1,25		1,21
6	1	0,011	0,311	0,0154	0,4230	1,40		1,36
	2	0,011	0,311	0,0150	0,4330	1,36		1,39
	3	0,011	0,311	0,0145	0,4050	1,32		1,30
	4	0,011	0,311	0,0151	0,4480	1,37		1,44
2014 й.
4	1	0,010	0,279	0,0128	0,3390	1,28		1,22
	2	0,010	0,279	0,0122	0,3360	1,22		1,20
	3	0,010	0,279	0,0121	0,3330	1,21		1,19
	4	0,010	0,279	0,0123	0,3410	1,23		1,22
5	1	0,010	0,288	0,0132	0,3860	1,32		1,34
	2	0,010	0,288	0,0131	0,3760	1,31		1,31
	3	0,010	0,288	0,0131	0,3810	1,31		1,32
	4	0,010	0,288	0,0135	0,3910	1,35		1,36
6	1	0,012	0,314	0,0172	0,4340	1,43		1,38
	2	0,012	0,314	0,0164	0,4240	1,37		1,35
	3	0,012	0,314	0,0162	0,4180	1,35		1,33
	4	0,012	0,314	0,0169	0,4400	1,41		1,40

2. 
   вариант яъни эгатни ўзгарувчан сув сарфи билан суғориш
   

натижасида, мавсумий суғориш меъёри хар гектарига 3607-3614 м³ берилганда 0-100 см. лик қатламда мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор-иони бўйича 1,21-1,22, қуруқ қолдиқ бўйича 1,16-1,20 га тенг бўлди. Ишлаб чиқариш назоратига нисбатан мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор-иони бўйича 0,06-0,09, қаттиқ қолдиқ бўйича 0,01-0,06 га кам бўлди.

2. 
   вариант яъни эгатни қарама-қарши томонидан суғориш орқали мавсумий суғориш меъёри хар гектарига 3587-3600 м³ берилганда бир метрлик қатламда мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор- иони бўйича -1,19-1,21, қуруқ қолдиқ бўйича 1,17-1,19 бўлди. Ишлаб чиқариш назоратига нисбатан бир метрлик қатламда хлор бўйича 0,07-0,11, қаттиқ қолдиқ бўйича 0,02-0,04 га кам бўлди.
   
3. 
   вариант яъни эгат оралатиб суғориш орқали мавсумий суғориш меъёри хар гектарига 3620-3629 м³ берилганда ҳисобий мавсумий туз тўпланиш қоэффициенти 0-100 см.лик қатламда хлор- иони бўйича 1,23-1,24, қуруқ қолдиқ бўйича 1,22 бўлди. Ишлаб чиқариш назоратига нисбатан бир метрлик қатламда мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор-иони бўйича 0,05-0,06, қаттиқ қолдиқ бўйича 0,01 га кам бўлди.
   

5. 
   тажриба даласи(ўрта қумоқ тупроқ)даги маълумотларни тахлил қиладиган бўлсак, мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор-иони бўйича ишлаб чиқариш назорати(1-вариант)да вегетация бошида мавсумий суғориш меъёри гектарига 4978-5040 м³ да берилганда бир метрлик қатламда 0,010-0,011 фоизни ташкил қилди. Қуруқ қолдиқ 0,288 % бўлди.
   

2. 
   вариант яъни эгатни ўзгарувчан сув сарфи билан суғориш натижасида, мавсумий суғориш меъёри хар гектарига 3074-3093 м³ берилганда бир метрлик қатламда мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор-иони бўйича 1,23-1,31, қуруқ қолдиқ бўйича 1,23 га тенг бўлди. Ишлаб чиқариш назоратига нисбатан хлор-иони бўйича 0,01-0,04, қаттиқ қолдиқ бўйича 0,03 га кам бўлди.
   
3. 
   вариант яъни эгатни қарама-қарши томонидан суғориш орқали мавсумий суғориш меъёри хар гектарига 3068-3083 м³ берилганда бир метрлик қатламда мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор-
   

иони бўйича 1,21-1,31, қуруқ қолдиқ бўйича 1,26-1,32 бўлди. Ишлаб чиқариш назоратига нисбатан бир метрлик қатламда хлор бўйича 0,01-0,06 га, қаттиқ қолдиқ бўйича 0,02 га кам бўлди.

2. 
   вариант яъни эгат оралатиб суғориш орқали, мавсумий суғориш меъёри хар гектарига 3092-3106 м³ берилганда бир метрлик қатламда мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор-иони бўйича 1,25-1,35, қуруқ қолдиқ бир метрлик қатламда 1,21-1,36 бўлди. Ишлаб чиқариш назоратига нисбатан бир метрлик қатламда хлор бўйича 0,02-0,03 га кам, қаттиқ қолдиқ бўйича 0,02-0,03 га кўп бўлди.
   

5. 
   тажриба даласи(оғир қумоқ тупроқ)даги маълумотларни тахлил қиладиган бўлсак, мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор-иони бўйича ишлаб чиқариш назорати(1-вариант)да мавсумий суғориш меъёри гектарига 4618-4684 м³ да берилганда бир метрлик қатламда хлор бўйича 1,40-1,43 ни ташкил қилди. Қуруқ қолдиқ бўйича эса 1,36-1,38 бўлди.
   

2. 
   вариант яъни эгатни ўзгарувчан сув сарфи билан суғориш натижасида, мавсумий суғориш меъёри хар гектарига 2729-2746 м³ берилганда бир метрлик қатламда мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор-иони бўйича 1,36-1,37, қуруқ қолдиқ бўйича 1,35-1,39 бўлди. Ишлаб чиқариш назоратига нисбатан хлор бўйича 0,04-0,07 га, қаттиқ қолдиқ бўйича 0,03 га кам йиғилди.
   
3. 
   вариант яъни эгатни қарама-қарши томонидан суғориш орқали мавсумий суғориш меъёри хар гектарига 2676-2699 м³ берилганда бир метрлик қатламда мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор- иони бўйича -1,32-1,35, қуруқ қолдиқ бўйича 1,30-1,33 бўлганлиги кузатилди. Ишлаб чиқариш назоратига нисбатан бир метрлик қатламда хлор бўйича 0,08 га, қаттиқ қолдиқ бўйича 0,05-0,06 га кўп бўлди.
   
4. 
   вариант яъни эгат оралатиб суғориш орқали, мавсумий суғориш меъёри хар гектарига 2724-2742 м³ берилганда бир метрлик қатламда мавсумий туз тўпланиш коэффициенти хлор-иони бўйича 1,37-1,41, қуруқ қолдиқ бир метрлик қатламда 1,40-1,44 бўлганлиги кузатилди. Ишлаб чиқариш назоратига нисбатан бир метрлик қатламда хлор бўйича 0,03 га кам, қаттиқ қолдиқ бўйича 0,02-0,08 га
   

кўп бўлди.
Барча тажриба далалари бўйича хулоса қиладиган бўлсак вариантлар бўйича олинган маълумотлар қуйидагича бўлди. Вегетация бошида бир метрлик қатламда ўртача (2013-2014 йй.) эрувчан тузларнинг миқдори 0,268-0,314 г/л қуруқ тупроқ оғирлигига кўра ва хлор-иони таркиби бўйича 0,010-0,012 % бўлди.
Тажриба далаларидаги тупроқ шўрланиши бўйича маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, вегетация даври охирига бориб, барча вариантларда тупроқнинг бир метрлик қатламида сувда эрувчи тузларнинг йиғилиб қолганлиги кузатилди.

8.