Муаллиф: Наргиза Умарова

Ислоҳотларнинг сиёсий томони
Буйруқбозликка асосланган иқтисоддан бозор муносабатларига ўтишдаги Хитойнинг босқичма-босқич ўтиш модели муваффақияти ўз-ўзидан Собиқ Иттифоқдан ажралган Россияда қўлланган шок терапияси ислоҳотлари келтирган аламли натижани ёдга солади. Нега Горбачёв даврида бошланган ислоҳотлар Россияни иқтисодий қолоқлик ва сиёсий парокандаликка, Ден даврида бошланган ислоҳотлар эса иқтисодий тараққиётга етаклади? Бу жумбоқ соҳа олимларини йиллар давомида ўйлантирди. Юқорида келтирилган мисоллар орқали умумлаштириб, кўпчилик Хитойнинг иқтисодий ўсишига сабаб сифатида турли омилларни санайди: юқори даражадаги прагматизм, босқичма-босқич ва барқарор ислоҳотлар, давомий янгиланиш натижасида вужудга келган янги иқтисодий структуралар ҳамда юқори ҳажмдаги омонатлар ва инвестиция. Аммо, шуни унутмаслик керакки, буйруқбозликка асосланган тизимни ислоҳ қилишдаги фундаментал, бироқ оғриқли масала иқтисодий даҳолик ёки қоидалар эмас, балки уларни қўллашдаги сиёсий мантиқ билан чамбарчас боғлиқ. Бунинг асосий сабаби, тизимдаги янги ислоҳотлар уларни амалга ошириши керак бўлган бюрократиянинг манфаатига тамоман тескари эканлигидадир. Бошқача айтганда, Коммунист партия бюрократлари ислоҳотлардан зарар кўришни ўйлаб, унга тиш-тирноқлари билан қарши чиқишади.
Хитойдаги бу таранг вазиятни яхши англаган Ден иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш учун икки сиёсий усулни қўллади: иқтисодий очиқлик ва ислоҳотлардан манфаатдор бўлган маҳаллий раҳбарлардан иборат мустаҳкам коалиция ташкил қилиш ҳамда ислоҳотлардан зарар кўрадиган, сиёсий кучга эга бюрократларни кучсизлантириш, уларда очиқликка мойиллик уйғотиш. Аммо, иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш учун партияни кучсизлантириб, сиёсий таваккалчиликка йўл қўйган Горбачёвдан фарқли равишда Ден Коммунист партиянинг мамлакатдаги сиёсий монополиясига чек қўйишга асло уринмаган. Бюрократларга очиқдан-очиқ уруш эълон қилиш ўрнига Ден аксарият ўзгаришлар жараёнида уларни четлаб ўтишни афзал билган. Ўзгаришлар бюрократларнинг манфаатига тўғридан-тўғри зид келадиган ҳолатларда Ден ислоҳотлар жараёнига махсус келишув билан ёндашиб, босқичма-босқич тарзда, бюрократларнинг манфаатларини йўққа чиқармай, уларга янги имкониятлар бериш орқали ечим топди. Натижада, йиллар давомида ислоҳотлар олиб келган моддий ўзгаришлардан манфаатдор бўлган сиёсий гуруҳлар ўзгаришларни ортга қайтмас даражада ҳимоя қиладиган бўлди. Бу эса мамлакатдаги иқтисодий ўйин қоидаларини буткул ўзгартирди: Хитой буйруқбозликдан янги иқтисодий тузумга ўтиб бўлган эди.