Muhammed ikbaldagi mumkin inson shaxs-i komil at muhammed ikbal

nafsning ichki yuzi asarida u shunday deydi: “Hayotning omon qolishi maqsad va maqsadning mavjudligiga bog'liq. Bu
karvonning yo‘l ko‘rsatuvchi qo‘ng‘irog‘i maqsad va maqsaddir. Bu hayotni yashiradigan izlanishdir. Hayotning asosi
istakdir” (IKBAL, 2012: 31). Yuqorida Iqbolning Ollohning abadiyati haqidagi fikrlarini keltirdik. Iqbolning fikricha, cheksizlik
makonni emas, konsentratsiyani anglatardi. “Xudoning yaratuvchilik faoliyatining cheksizligi Uning ichki imkoniyatlariga asoslanadi.
Mo'minning maqsadi dunyoni tark etish emas, balki dunyoni mag'lub etish va unga hukmronlik qilishdir. Ego o'zini atrof-
muhitga moslashtirishi shart emas. Aksincha, u atrof-muhitni o'ziga moslashtirishi kerak (SCHIMMEL, 1990: 41). Shimmel
fikricha, Iqbol misralarida vaqt, makon, osmon va yer faqat Egoning imkoniyatlari va hatto proyeksiyalari sifatida ko‘riladi
(SCHIMMEL, 1990: 41).
Â
Xudoning abadiyligi va abadiyligi keng qamrovli emas, balki shiddatlidir" (IKBAL, 1984: 95). Iqbolning bu fikri Abdulkerim
al-Ciliyda ham borligini ko'ramiz: “Allohning ismi barcha komilliklarning mohiyatidir. Bu nomning ta'siri ostida barcha
mukammalliklar yashiringan. Alloh taoloning kamoloti cheksizdir” (DEMÿRLÿ, 1998: 16). Darhaqiqat, Abdulkerim al-Ciliy
aytadi: “Bilmoq kerakki, Allohning bu ismi komillik kaffining xayolidir. Bu nomning taxtida mavjud bo'lmagan komillik yo'q.
Shuning uchun mukammallikning oxiri yo'q. chunki
Machine Translated by Google

---

lutfibergen.blogspot.com/2013/04/muhammed-ikbalde-insan-i-kamil.html
SHAXS-I KOMIL AT MUHAMMED IKBAL | lutfi bergen
17.04.2022, 13:27
7/10
U ismlar (ismlar / dunyo) bilan munosabatlarida juda ehtiyot bo'lishi kerak. Chaqirning fikricha,
Akif insonni narsalarning o‘zidan
ustun, unga hukmronlik qiluvchi mavjudot sifatida ko‘rsatadi; U ko'proq insonning intellektual va insoniy holatlari bilan bog'liq.
Yuqorida biz Iqbolning Alloh yaratgan barcha maxluqlar ichida faqat u Mutlaq Egoning ijodiy hayotida munosib va
ongli ravishda ishtirok eta oladigan yagona mavjudot ekanligiga bergan bahosi haqida gapirgan edik: “Inson Qodir Tangri
yaratgan barcha mavjudotlar ichidadir. faqat munosib va Yaratganning ijodiy hayotida ongli ravishda ishtirok eta olish.
Yaxshiroq dunyoni tasavvur qilish va mavjud dunyoni bo'lishi kerak bo'lgan tarzda shakllantirish kuchi bilan jihozlangan bo'lib,
undagi ego tobora yangi va keng qamrovli bo'lib borayotgan shaxsga foyda keltiradi (ÿKBAL, 1984: 103-104). Shu nuqtai
nazardan Iqbol she’rlari hamisha komil inson sari yo‘nalishni kun tartibida ushlab turadi. Jumladan, “Kavidnoma”da “Men
o‘lganman, meni abadiy qilgin! Meni yerdan ozod qilib, jannatdan qil!” deydi (IKBAL, 2010: 78). Iqbolning boqiy bo‘lishga
intilishi aslida insoniylik darajasidir: “Men darajasiga yetish – yashash; Xudoning zotini pardasiz ko‘rish – yashashdir” (IKBAL,
2010: 78).
A’zolari uch yuz, uch yuz ellik millionga yetgan musulmon jamiyatining bugungi ahvoli qanday? Islom mehnat dini, g‘ayrat
kasbi, shon-shuhrat va ulug‘vorlik dini bo‘lsa, ulug‘lik va ulug‘likka yo‘lboshchidir; O‘sha ochiq-oydin diniy e’tiqodga intiluvchi
biz bechoralar dunyoning turli iqlimlarida dangasa, bo‘m-bo‘sh, sust, xo‘rlangan, xo‘rlangan, halokatga uchragan, jirkanch jonli
jasadlar uyumlarini yaratyapmiz!” (ÂKÿF, 2010: 67). Iso Chelik Iqbolning odamlarni ijtimoiy hayotdan uzoqlashtiradigan so‘fiylik
fikrini tanqid qilgan bo‘lsa-da, uning zamondoshlari kabi tasavvufga qarshi bo‘lmaganligiga ishora qiladi (CHELÿK, 2004: 91).
Chelik fikricha, buning ikki sababi bor: 1) Islom dinining Eronni bosib olishi bilan “Islomni eronlashtirish” xavfi yuzaga keldi.
“Eronning zabt etilishi nafaqat Eronning islomni qabul qilishi, balki islomning eronlashganligini ham anglatishidir. Aftidan, Iqbol
so‘fiylikni tanqid qilar ekan, qo‘llaydigan so‘zlarni sinchiklab tanlaydi. Islom tasavvuf demaydi, Eron tasavvufini aytadi” (CHELÿK,
2004: 91); 2) Iqbolning diniy qadriyatlarni xurofotlardan qutqarish talabi va islom jamiyatini qutqarish uchun axloq va islomiy
an’analarga so‘fiy tushuntirishlardan iborat bo‘lishini talab qilishi uning o‘ziga xos tasavvufiy tuzilishi bilan bog‘liq. “Diniy
qadriyatlarni xurofotlardan tozalash istasa-da, qat’iy lug’at, dogmatizm va tor fikrga tushib, ilk so’fiylik merosi rad etiladi. Buning
natijasi shundan iboratki, haqiqiy diniy tajribani ifoda etish qiyin va tarixdan olinadigan saboqlar e'tibordan chetda qolmoqda
(...) Bu, o'z navbatida, (...) yangi diniy ta'limotlar paydo bo'ladigan dunyoviy kult shakllanishiga zamin yaratadi. va halokatli
xurofotlar. Bu yerda, Gibb taÿbiri bilan aytganda, islohotchilar va modernistlar bir tomondan, soÿfiylik amaliyotini yoÿq qilmoqchi
boÿlgan katta xavf; Boshqa tomondan, dinning ko‘katlarini quritadilar (...) Iqbolning bu mushkulga tushmasligiga uning
tasavvufiy tabiati borligidir (...) Iqbol, (…) tasavvuf odamlarni sustlashtirmaydi, deydi. Uning fikricha, so‘fiylik dinni muzlatib
qo‘ygan huquqshunoslarga qarshi erkin fikrlash shaklidir. Iqbolning fikricha, so‘fiylik uxlab yotgan ruhni hayotning yuksak
idealiga chorlovchi turli ruhiy va axloqiy kuchlarning qorishmasidan kelib chiqqan muqarrar natijasidir” (CHELÿK, 2004: 91-92).
Bularni ta'kidlab, u yerdagi insonning hukmronlik belgilarini tushuntiradi. Shunday qilib, ular ismlardan qo'rqish o'rniga, bilvosita
odamlarga ularning orqasidan borishni va ularga ta'sir qilishni maslahat beradilar (ÇAKIR, 2012: 742-745).
Shimmel bu so‘nggi satrni sharhlar ekan, “Yashash, Iqbolning fikricha, insonning o‘lmas kuchini eng mukammal tarzda
rivojlantirish demakdir. Insonning qadr-qimmati faqat shu Egoga bog'liq. Uni rivojlantirib, inson Allohning huzuriga boradigan
darajada kuchli bo'ladi va u erda turish qobiliyatiga ega bo'ladi. U Xudo bilan shaxsiy munosabatda haqiqiy insoniylik darajasiga
ko'tarilishi mumkin" (SCHIMMEL, 2010: 93).
Iqbolni Nitsshening “supermen” tushunchasi ham qiziqtirganini ko‘ramiz. U Nitsshening "abadiy qaytish" nazariyasi
bilan bog'liq. Iqbol Nitsshe nazariyasiga quyidagicha qarshi chiqadi: “Nitshe o‘z fikrini dalillar bilan isbotlangan nazariya shaklini
bergan ekan, biz bu nazariyani tekshirishda to‘g‘ri bo‘lamiz (...) Nitsshe vaqt tushunchasi bo‘yicha Kant va Shopengauerdan
farq qiladi (…) cheksiz bo'shliqda energiyaning kamayishi yoki uning tarqalishi shubhasizdir (...) Vaqt chekli bo'lgani uchun
barcha energiya manbalarining mumkin bo'lgan hosil bo'lishi va aralashishi tugadi. Koinotda yangi narsa yo'q. Nima bo'lgan
bo'lsa, avval ham sodir bo'lgan. U bir emas, balki bir necha marta takrorlanadi (...) koinot hodisalarining tartibi bir marta qat'iy
va o'zgarmas (...) bo'lishi kerak.
Darhaqiqat, Akifning komil inson namunasi mehnatkash insondir. “Islom tushgan xorlik va sustlik yetarli boÿlmagandek hidoyat
niqobini olgan baÿzi johillar ham koÿtarildi, lekin bu holat Islomga juda mos, chunki musulmonlar oxirat ahli, deydilar. ularga
kerak emas. Yo‘q, ming marta yo‘q!” (ÂKÿF, 2010: 67); “Qanday qilib biz dangasalik, dangasalik va harakatsizlikka sudralib
ketyapmiz?
Machine Translated by Google

---

17.04.2022, 13:27
lutfibergen.blogspot.com/2013/04/muhammed-ikbalde-insan-i-kamil.html
SHAXS-I KOMIL AT MUHAMMED IKBAL | lutfi bergen
8/10
Vujudga kelgan energiya manbalarining aralashmasi, albatta, takrorlanadi (...) Nitsshe bu o'limdan keyingi hayot
nazariyasini o'limdan keyingi hayot yoki o'lmaslik nazariyasi o'rniga, o'lmaslikka chidab bo'lmaydigan hayot nazariyasi
deb ataydi (...) o'limning takrorlanishi. mening shaxsiy borlig'imni tashkil etuvchi energiya manbalarining
kombinatsiyasi.Bu Nitsshe "superman" (yuqori odam) deb ataydigan ideal kompozitsiyani shakllantirishning zaruriy omilidir.
U o'z hikoyasini kitobiga kiritadi. Keyinchalik u so‘fiylarning (Mavlono) “Xudo hamma narsadir” degan g‘oyasini
neoplatonistlarning “Xudo transsendent bo‘lganidek immanentdir” degan g‘oyalari bilan solishtiradi (IKBAL, 1995:
89-90). Ikbolning Rumiy bilan munosabatini tushuntiruvchi sharh N. Ahmed Asrorga tegishli. Asroraning ta’kidlashicha,
“Mavlono o‘z tasavvurida o‘zi yaratgan odamni Xudoning eng go‘zal maxluqi sifatida ko‘radi. U ruhning ilohiy kelib
chiqishi haqidagi ta'limotni tasdiqlaydi va insonni vatanidan ajralgan va o'z uyiga qaytishni kutayotgan Neyga
o'xshatadi. Iqbol ham o‘z nafsining cheksizligi haqida ruhiy ustozining fikriga qo‘shiladi va bu e’tiqod uning o‘zlik
falsafasining asosini tashkil qiladi. Bu kontseptsiya ularni panteizmdan - tanaizmning birligidan - inson o'zini o'zining
universal "men"iga (ego) singdirish haqidagi qarashdan ajratib turadi. Rumiyning fikricha, insonning sa'y-harakatlari
o'z turining farovonligi uchun sarflanishi kerak. Xuddi shunday Iqbol sukunat va harakatsizlikni xiyonat deb biladi va
hayotni bitmas-tuganmas urush deb tushuntiradi. Uning so‘zlariga ko‘ra, qirg‘oqda yashash bahona. Dengizga
sakrash, to'lqinlarga qarshi kurashish, kurash olib borish kerak. Chunki kurashda o‘lmas hayot siri yashiringan.
Harakatsizlik - o'lim, lekin jasur yashaydi. Noqulay sharoit musulmonlarni asrlar davomida fatalizm nomi ostida
harakatsizlik va passivlikka undadi (...) Rumiyning fikricha, fatalizm iymon, mukofot va jazoni ma'nosiz qiladi. Iqbol
ham xuddi shunday falsafani o‘rgatadi. Shuningdek, u taqdirni tabiatning bir harakati deb biladi. Mavlono ham, Iqbol
ham hayotni harakat sifatida ko‘radi. Mavlono ijodiy evolyutsionist bo'lib, evolyutsiya nazariyasini batafsil tushuntiradi.
Ikkalasi ham sevgiga, aniqrog'i ilohiy sevgiga katta ahamiyat beradi. Bu sevgi hayotning asosidir va hamma narsa
uning atrofida aylanadi (ASRAR, 1988: 36). Asrorning Iqbol va Mavlono munosabatlari haqida bergan ma'lumotlari
juda muhim nuqtalarga to'xtalib o'tadi. Asrorga ko'ra, Ikbolning Merd-i Mo'min (Komil inson) g'oyasi va Mavlononing
Merd-i Hak (halol shaxs) tushunchalari ham bir-biriga yaqin; Ikkalasi ham Xudoning xizmatkorlari. Bu ham komil inson
Nitsshening xudosiz jamiyatidagi cheksiz qudratli Supermendan juda farq qilishini ko'rsatadi (ASRAR, 1988: 36).
Ikbolning komil inson haqidagi g‘oyasida Mavlononing o‘rni katta. Ma'lumki, Iqbol
o'zining "