Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish. Jahon tajribasi Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Mulkchilikning shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni.

Bozor iqtisodiyoti mulkchilik shakllarining xilma-xil bo‘lishini talab qiladi, chunki tovar muayyan mulk obyekti bo‘lgandagina oldi-sotdi qilinadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida ham: «Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan 0 ‘zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi», deb ta’kidlanadi. Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida bu mulk o‘z ichiga davlat mulkidan tashqari, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va matlubot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo‘jaligi va shaxsiy tomorqa xo‘jaligi hamda yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan mehnatkashlaming shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllarini va xususiy mulklarni oladi. Shu sababli, « 0 ‘zbekiston Respublikasining mulkchilik to ‘g‘risida»gi qonunida turli-tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, jamoa mulki, xususiy mulk, shaxsiy mulk, aralash mulk. Quyidagi 3-chizmada turli mezonlar asosida mulkchilik shakllarining tasniflanishi keltirilgan. Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo‘lishi va ularning iqtisodiy mezoni, awalo, ishlab chiqaruvchi kuchlaminp rivojlanishi va ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasi bilan bog‘liq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlab chiqaruvchi kuchlarning holati, ijtimoiy mehnat taqsimoti va tashkiliy- iqtisodiy munosabatlarining etuklik darajasi bilan mos kelishi zarur.Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilik munosabatlari o‘z ichiga davlat mulkini, ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va matbubot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo‘jaligi va shaxsiy tomorqa xo‘jaligi hamda yakka tartibdagi mehnat faoliyati bilan bogiiq boigan mehnatkashlarning shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllarini va xususiy mulklami oladi. Shu sababli « 0 ‘zbekiston Respublikasining mulkchilik to‘g‘risida»gi qonunida turli-tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, jamoa mulki, xususiy mulk, shaxsiy mulk, aralash mulk.

Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo‘lishi va ulaming iqti￾sodiy mezoni, avvalo, ishlab chiqamvchi kuchlaming rivojlanishi va ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasi bilan bog‘liq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlab chiqamvchi kuchlaming holati, ijtimoiy mehnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarining yetuklik darajasi bilan mos kelishi zamr. Davlat mulki - egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo‘lgan mulk obyektlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo‘l bilan hosil bo‘ladi:

1) xususiy mol-mulkning milliylashtirilib, davlat ixtiyoriga o‘tkazilishi;

2) davlat mablag‘lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qa￾rashli korxona va tashkilotlarda investitsiyalami amalga oshirish.

Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli boigan, boiinmaydigan yoki umumiy resurslardan foydalanish uchun juda mosdir. Bunga misol qilib takror ishlab chiqarib boim aydigan tabiiy resurslami, yirik inshootlar va transport vositalari, yo ilar kabi iqti￾sodiy tuzilmaning kattagina qismini ko‘rsatish mumkin.0‘zbekistonda Fuqarolik Kodeksiga muvofiq davlat mulki Res￾publika mulkidan va ma’muriy-hududiy (munitsipal) tuzilmalar mulkidan iborat boiadi. yer, yer osti boyliklari, suv, havo bo‘shlig‘i, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, respub￾lika hokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol-mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjet mablagiari, oltin zaxirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari respublika mulki hisoblanadi.Ma’muriy-hududiy (munitsipal) tuzilmalar mulkida davlat ho￾kimiyati mahalliy organlari mol-mulki, mahalliy byudjet m ablagiari, munitsipal uy-joy fondi va kommunal xo‘jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualar, xalq ta’limi, madaniyat, sogiiqni saqlash muassasalari kabilar mol-mulki boiadi.Jamoa mulki - muayyan maqsad yo‘lida o‘zlarida boigan ishlab chiqarish vositalarini umumlashtirib jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o‘zlashtirishni bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to iab korxona qurishi, aksiya chiqa￾rib, ulami sotish kabi yo'llar orqali paydo boidi. Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, ishlab chiqarish vositalari va mehnat mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki m aium gumh, kishilar egalik qiladi. Jamoa mulkiga kooperativlaming, ijara va jamoa korxonalarining, aksiyadorlar jamiyatlari, xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlarining, jamoa tashkilotlari va diniy tashkilotlaming mulki kiradi. Shaxsiy mulk - bu fuqarolar mulki boiib, ularning oilaviy faoliyat yuritishida shaxsiy yoki oilaviy mehnatga asoslanib, o‘z ehtiyojini qondirishiga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki uning oila a’zolarining mehnati va undan kelgan daromadlari asosida ko‘payadi va rivoj topadi. Fuqaroning shaxsiy mulki asosan, ulaming ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirokidan, o‘z xo‘jaligini yuritishdan tushgan mehnat daromadlari hisobiga vujudga keladi va ko‘payadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk aksiyadan olinadigan dividend, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi yangi manbalarga ham asoslanadi. Shaxsiy mulk obyektlari - bu turar joylar, bog‘-hovli va uylar, transport vositalari, pul jam g‘armalari, uy-ro‘zg‘or va shaxsiy Iste’mol buyumlari, yakka tartibda va boshqa xo‘jalik faoliyati uchun kerakli ishlab chiqarish vositalari, ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar boiishi mumkin. « 0 ‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to 'g ‘risida»gi qonunda ko‘rsatilganidek, savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat sohasidagi, iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridagi kichik korxonalar fuqaro va uning oila a’zolarining mulki bo‘lishi mumkin. Shaxsiy mulk obyektlari ehtiyojlarini qondirish doirasidan chiqib, daromad topish yo‘lida ishlatilishi mumkin.Xususiy mulk - bir shaxsga jumladan, tadbirkorga qarashli boMib, yollanma mehnatga asoslangan holda daromad olishgaqaratilgan mulkdir. Bu yerda mulk egasi bilan tadbirkomi bir xil qarash kerak emas. Mulk egasi o‘z mulkini o‘zi yuritishi ham mumkin, uni tadbirkorga ijaraga berishi ham mumkin. Agar mulk egasi o‘z mulkini o‘zi yuritsa, u bir vaqtning o‘zida ham mulk egasi ham tadbirkor sifatida namoyon bo‘ladi. 0 ‘zbekiston Respublikasining mulkchilik to‘g‘risidagi qonunida (7-modda) xususiy mulk o‘z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir, deb ko‘rsatilgan. Shu bilan birga xususiy mulk bo‘lgan mol-mulkning miqdori va qiymati cheklanmasligi ta’kidlanadi. Xususiy mulk ham boshqa har qanday mulk shakllari kabi o‘zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. U so‘zsiz, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, mehnatga mas’uliyatlilik munosabatlarini rag‘batlantiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab chiqarish sharoitida u xufyona daromad orttirishga intilish hissini tug‘diradi. Mulkchilikning bu shaklini tan olish iqtisodiyotda uni qo‘llash foydali bo‘lgan bo‘g‘inlami aniqlash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy mexanizmlarini shakllantirishni taqozo qiladi. Lekin xususiy mulkchilikni bunday tan olish uni mutlaqlashtirish bilan umuman bogiiq emas. Bu mulk sotib olingan ishlab chiqarish vositalari asosida mustaqil xo‘jalik yuritish yoki davlat korxonalari, kooperativ firmalar, magazin, oshxona va shu kabilami sotib olish orqali vujudga kelishi, ko‘payishi mumkin.Turli shakldagi mulklaming aralashib, birikib ketishi natijasida aralash mulk paydo bo‘ladi. Bu mulk alohida olingan obyektning turli mulkdorlar ishtirokida o‘zlashtirilishini bildiradi.Shuningdek, mamlakat yalpi ichki mahsuloti tarkibida nodavlat sektorining ulushi ham sezilarli darajada oshib bormoqda.

Ro‘yxatdan o‘tgan va faoliyat ko‘rsatayotgan korxona vatashkilotlarning mulkchilik shakli bo‘yicha taqsimlanishi:

Jadvaldan ko‘rinadiki, 2013-yilda ro‘yxatdan o‘tgan korxona va tashkilotlarning mulkchilik shakllari bo‘yicha 14,8 foizi davlat mulkiga asoslangan korxonalardan iborat bo‘Isa, 85,2 foizi nodav￾lat mulkiga asoslanadi, faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilot￾laming esa 16,3 foizi davlat mulkiga asoslansa, 83,7 foizi nodavlat mulkiga asoslangan holda faoliyat yuritmoqda. 2015-yilda esa mulk￾ni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish hisobiga faoliyat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlarning 15 foizi davlat mulki aso￾sida, 84 foizi esa nodavlat mulki asosida ishlamoqda.