Mundarija: Kirish Asosiy qism

Bolalarni musiqa anglashi va ritm

Musiqali idrok yetishning vazifasi va mazmunini aniqlash muhimdir. Bular shaxsning har tomonlama rivoji, jumladan, estetik tarbiyasi vazifalar bilan bog‘liq, umumiy maqsadlar bilan belgilanadi. Bunday vazifalar bolalarni musiqa sohasidagi faoliyatga jalb yetish, badiiy musiqaga estetik idrok yetishni va yemotsional o’zlashtirishni rivojlantirish, unga muhabbatni tarbiyalash, musiqali qobiliyatni o‘stirish, musiqali didni shakllantirish, bolalarda badiiy ijodkorlik iqtidorini rivojlantirishdan iborat bo‘lmog‘i kerak.
Musiqaning bola hissiyoti va intilishiga, mazmuniga va his yetishiga katta ta’sirini hisobga olganda, haqqoniy va voqeylikni to‘g‘ri aks yettirgan musiqali asardan o‘rinli foydalanish alohida o‘rin tutadi.Musiqiy san’at uchun odamning fikrlash va ifodalash hissiyoti asos bo‘lib xizmat qiladi. Musiqa tovush bilan hamohanglik rivojida dastlab nutq va raqs bilan bog‘liq bo‘lgan yedi. Musiqa mehnat harakati ritmi bilan moslashib, bir maqsadga intilayotgan kishilarni bir-birlariga birlashtirishni osonlashtiradi.
Nutq ohanglarini, mehnat jarayonlari ritmlari va musiqali ohanglarning umumlashuvi natijasida xalq musiqasi shakllanadi. Xalq san’ati manbalariga asoslangan musiqa hamisha jozibador bo‘lib, qalbda turli his-hayajonlar uyg‘otadi. Shu bilan birga, musiqada tovushlarga va tasviriy holatlarga taqlid qilish hollari bor, ammo masalaning mohiyati bular bilan belgilanmaydi. Musiqali obraz o‘zining aniq ko‘rinishi bilan bog‘liqdir.
Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi, yertangi kun taraqqiyoti yegalari bo‘lmish bolalarni estetik va ma’naviy boy, tarbiyali shaxs sifatida tarbiyalash muhim masaladir. Bu maqsadni amalga oshirishda musiqaning ham alohida o‘rni va o’ziga xos xususiyatlari bor. Maktabgacha tarbiya muassasalarida musiqiy tarbiya — bu bir aniq maqsadga yo‘naltirilgan, ya’ni maktabgacha yoshdagi bolani estetik, axloqiy, aqliy rivojini amalga oshirish, bolani shaxs sifatida tarbiyalash, uni dunyoqarashini kengaytirish, o‘z iqtidorini namoyon qila olishga, estetik jihatdan musiqani tushunishga, unga ijodkorona yondasha olishga o‘rgatishdan iboratdir.
Har bir bola musiqaning qaysi yo‘nalishini o‘rganishidan qat’iy nazar uning yosh xususiyatlarini, psixologik rivojini musiqa rahbari nazarda tutishi lozim.Unda uzluksiz davom yetadigan bir butun ta’lim-tarbiya jarayonining belgilovchi ilk turi “maktabgacha ta’lim” deb ataladi. Birgina shu yondashuvning o‘ziyoq tarbiyaga mehribonlik va adolat bilan qarashni talab yetadi. Negaki, bugunki yosh avlodlarni XXI asrda kuchga to‘lib, sog‘lom, bilimli, aqlli bo‘lib jamiyatimizning faol a’zolariga aylantirishdek ulkan vazifa musiqa rahbari va tarbiyachi zimmasida turibdi.
Agar kichik yoshlarimizdagi shijoatni, kuch-qudratni, bilimdonlikni hamda vatanparvarlikni musiqa yordamida uyg‘unlashtira olsak, bundanda ziyoda qudratni topa olmaymiz. Maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish jarayoni oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarning bajarilishiga yerishish uchun «Uchinchi mingyillikning bolasi» tayanch dasturi va o‘quv qo‘llanma asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari ko‘pgina o‘quv va metodik qo‘llanmalar mavjud.
Bularning asosiy maqsadlari bir yo‘lga, ya’ni estetik rivojlangan, komil insonni tarbiyalash va voyaga yetkazishdir.
Birinchi Prezidentimiz «Bolalarimiz bizdan ko‘ra dono, aqlli, bilimdon, sog‘lom va albatta baxtli bo‘lishi kerak» deb ta’kidlashlari bejiz emas. «Ilk qadam» davlat o’quv dasturi maktabgacha ta’lim bilan shug’ullanadigan barcha muassasalar uchun bajarilishi zarur bo‘lgan davlat o’quv dastur hisoblanadi. Davlat o’quv dasturining pirovard natijasi maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablarining bajarilishiga yerishishdan, ya’ni maktabga jismonan, aqlan va ma’nan yetuk bolalarni tayyorlashdan iboratdir.
San’at insonparvarlik va odamiylik hamkorligi ruhida uning hissiyotini o‘stirishda yordam berib, ijodkorlik qobiliyatini rivojlantiradi. Hozirgi zamon yoshlariga estetik idroklarini tarbiyalash borasida g‘amxurlik qilar yekanmiz, san’at bilan muomala qilishdan hosil bo‘ladigan his-hayajondan uni o‘z hayoti va faoliyatida foydalana olishga o‘rgatishimiz kerak. Shu sababli estetik tarbiya tarmog‘ining ajralmas qismi sanaladi.
Bolalarda kichik yoshlik chog‘idan idrok yetish, his yetish, turmush va san’atdagi go‘zallikni tushunish ishtiyoqi tarbiyalanadi va bu kabi go‘zallikni yaratishga intilish kuchayadi. Bolaning badiiy faoliyatga bo‘lgan qiziqishi ortadi. Unda badiiy-ijodkorlik qobiliyati rivojlanadi. Musiqiy-estetik tarbiya demokratik jamiyat kishisini garmonik tarbiyalash yo‘lida olib borilayotgan ulkan ishning tarkibiy qismiga aylanmog‘i kerak. Bolalar bilan musiqali ish olib borish ayniqsa katta ahamiyat kasb yetadi. Omma orasida musiqali targ‘ibot olib bormay turib, to‘laqonli natijalarga yerishib bo‘lmaydi. Musiqiy tarbiya bolalarda yerta yoshdan boshlanishi kerak. Musiqa bola qalbida kuchli yemotsional tuyg‘u uyg‘otadi. Musiqa yordamida uning badiiy idroki o‘sib, hissiyotini yanada boyitib boradi. Bolalarda musiqiy idrokini rivojlantirmay ularning musiqaga mehr-muhabbatini yetarli darajada qiziqtirmay turib, har tomonlama jismoniy, ma’naviy boy va boshqa sifatlarni tarbiyalab bo‘lmaydi.
Musiqaga kichik yoshlikdan uyg‘ongan qiziqish kishining keyingi musiqiy rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra musiqani idrok yetishning vazifasi va mazmunini aniqlash muhimdir. Bular shaxsning har tomonlama rivoji, jumladan estetik tarbiyasi vazifalari bilan bog‘liq umumiy maqsadlar bilan belgilanadi. Ma’lumki, bunday vazifalar bolalarni musiqa sohasidagi faoliyatlarga jalb yetish, badiiy musiqaga nisbatan estetik idrok yetishni va yemotsional o’zlashtirishni rivojlantirish, muhabbatni tarbiyalash, musiqiy qobiliyatlarini o‘stirish, musiqiy didni shakllantirish, qisqasi bolalarning badiiy ijodkorligi hamda iqtidorini rivojlantirish kerak. Musiqaning bola hissiyoti va intilishiga, uning mazmunini tushunish va his yetishga katta ta’sirini hisobga olganda haqqoniy va voqelikni to‘g‘ri aks yettirgan musiqiy asardan o‘rinli foydalanish alohida muxim o‘rin tutadi. Ma’lumki, musiqali obrazlarning shakllanishining asosiy manbai tabiat va kishi nutqiga mos kelishiga, atrofimizdagi dunyo va undagi go‘zalliklarni idrok yetishga bevosita bog‘liqdir.
Musiqa insonning his-tuyg’ularini ifodalash bilan birga hayot, voqelik va davr aksidir. Shu boisdan musiqa dasturi printsiplarida bosh mezon- «Musiqa va hayotdir». Musiqa pedagogikasi olimlarining ta’kidlashicha:- «Musiqani o’rganish jarayonida bolalar birinchi darsdanoq unda hayot aks ettirilganligini u orqali hayotni o’rganishlarini osonlikcha his etadilar va tushunadilar».
O’quvchilarning hayotiy tajribalariga tayangan holda har bir musiqa asari zamirida ma’lum voqelik, his-tuyg’u va fikrlar aks ettirilishi haqida tushuncha beriladi. Bu faqatgina dars jarayonida turli musiqa faoliyatlarini bajarishda asar va uning obrazlarini idrok etish bilan amalga oshadi. Zotan, bir darsda qaysi musiqa faoliyatini olmaylik, u avval musiqa yangrashini idrok etish va uning obrazi hamda harakterlarini fahmlagandan so’ng ijobiy tarzda amalga oshiriladi. Demak, musiqa idroki dars jarayonining asosiy omili ekan. Shu boisdan musiqani eshitish, zavqlanish, qo’shiq kuylash, musiqa savodxonligiga doir xususiyatlarni anglab olish, raqs tushish musiqa ostida turli ritmik harakatlarni bajarish, chapak va cholg’u asboblarida chalib musiqaga ritmik jo’r bo’lish uchun belgilangan musiqalarni idrok etib borish kabi faoliyatlarni bajarish mumkin. Musiqa idroki darsda ikki tarzda- musiqa asarlarini maxsus eshitish (musiqa tinglash) va musiqani eshitib, anglab uning xarakteriga muvofiq turli faoliyatlarni amaliy bajarish.
Zamonaviy musiqa madaniyati darslarida musiqa idroki yetakchi faoliyat sifatida muhim rol o’ynaydi. U ikki holatda amalga oshadi. Birinchi holatda ma’lum asar tinglanib, idrok etiladi va uning badiiy tavsiflari dars mavzuiga doir oddiy musiqiy-pedagogik tahlil etiladi. Eshitish orqali asarni tushunish hamda ongli idrok etish asarning musiqiy xususiyatlari (janri, tuzilishi, ifoda vositalari, ijrochiligi) va badiiy mazmuni haqida ma’lum bilimlarga ega bo’linadi. Ikkinchi holatda musiqa asarlari tinglanib (idrok etilib), so’ng u yoki bu faoliyati ko’proq kuylash orqali o’rganiladi. Uning badiiy mazmun xususiyatlari amaliy faoliyatda ifodalanadi. Masalan, o’rganiladigan qo’shiq avval o’qituvchi ijrosida (tasma orqali ham) bir-ikki marta tinglanadi, asar xususiyati haqida suhbat qilinadi, so’ng o’rganishga kirishiladi, raqs musiqasi avval tinglanadi, kuy tavsiflari anglab olingandan so’ng, raqs harakatlari ifodasi o’rganiladi. Ko’pincha asar bir necha faoliyat uygunligida (tinglash, kuylash, raqs harakati va boshqa) o’rganiladi. Bunday mashg’ulot usuli asarni puxta o’rganish va ayni damda kompleks malakalarning rivojlanishi uchun imkon yaratadi.
Musiqa madaniyati darsida barcha faoliyatlar muayyan mavzu zamirida mantiqan o’zaro bog’lanadi, natijada darsning mantiqan bir butunligi vujudga keladi. Musiqa savodxonligi barcha faoliyatlarni nazariy birlashtiruvchi faoliyat sifatida muhimdir. Darsda qaysi faoliyat mashg’uloti (tinglash, kuylash, raqs va boshqa) qullanilmasin, uning amaliyotida foydalanilayotgan asar o’rganiladi va xususiyatlari (janri, tuzilishi, ijrochiligi va hokazo) haqida yangi tushunchalar hosil bo’ladi.
Shu bois, musiqa savodxonligi faqatgina nota savodi uslublaridan iborat bo’lib qolmay, balki o’quvchilarning umumiy musiqiy bilim doirasini tarkib toptiruvchi, umumiy bilim tushunchalar majmuasi (musiqa shakllari, janrlari, cholg’uchilar ijrochiligi, xalq bastakorlik musiqasi, ularning farqlari, milliy musiqaning mahalliy uslublari, klassik musiqa, nota savodi va boshqalarni singdirib borishdan iborat.
Shuni alohida e’tiborga olmoq zarurki, musiqa idroki (tinglash) va musiqa savodxonligi faoliyati o’zaro uzviy bog’lanish bilan qolgan barcha faoliyatlar amaliyotiga etakchilik qiladi.
Kuylash faoliyati o’quvchilarning musiqa-o’quv qobiliyati hamda ijrochilik malakalarini rivojlantirish uchun zarurdir. Sinfda jamoa bo’lib kuylash jarayonida o’quvchilar o’z ovoz ijrosini boshqaradi, o’rtoqlari ijrolarini eshitib kuzatadi va ular bilan birga jo’r bo’lib kuylashga intiladi.
Zotan, tinglash va kuylash o’quv materiallari ta’lim mazmunini tashkil etadi. Ularni tinglash va kuylash faoliyatlari vositasida o’rganish bilan birga, cholg’uchilik, musiqali harakatlar hamda ijodkorlik faoliyatlari bilan ham har tomonlama o’zlashtirish va musiqiy tavsiflarini ushbu faoliyatlar vositasida ifodalash imkoniyatlari yaratiladi.
Chorak mavzusidan kelib chiqib, asarning musiqaviy tuzilishi, xarakteri, ifoda vositalari, hayotdagi o’rni jihatidan o’rganib musiqa tinglash faoliyati quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:

1. 
   Asarni tinglashga bolalar diqqatini jamlash va asar haqida o’qituvchining kirish so’zi.
   
2. 
   O’qituvchi ijrosida yoki gramezuvda asarni tinglashni tashkil etish 3. Asarni suxbat yo’li bilan musiqiy-badiiy jihatdan oddiy tahlil etish.
   

4. Asarni butunligicha qayta takror tinglash. So’ng asar haqida o’quvchilarning umumiy taassurotlari yuzasidan yakuniy suhbat o’tkazish.
Mazkur ishlar jarayonida bolalarda musiqa haqida bilim va tushunchalar, malaka, ko’nikmalar hamda umumlashma badiiy taassurotlar, tajribalar hosil bo’lib boradi.
Tahlil davomida musiqaning tuzilishiga doir o’rganiladigan yangi atamalar (ijro sur’ati, xarakteri, ifoda vositalari, ijrochilari, cholg’u asboblari turlari, bastakorlari va boshq.) o’rganilib keyingi darslarda qo’llanilib boriladi. O’rganilgan asar yil davomida vaqti-vaqti bilan tinglanadi.
Shuni ham hisobga olish joizki, olti-etti yoshli bolalarning diqqat-e’tibori hali barqaror darajada emasligi tufayli ular faqat qisqa muddatli asarni to’laligicha idrok etadilar. Shuning uchun dastur va qo’llanma mazmuni kichik pesa va ixcham kuy-qo’shiqlardan boshlanadi. O’qituvchining vazifasi o’quvchilarga musiqani diqqat va mehr bilan tinglasalargina uni aniq idrok etish mumkinligini tushuntirish va bolalarda musiqa shinavandaligini tarbiyalab borishdan iboratdir.
Davlat ta’lim standartlariga asosan, musiqa madaniyati o’quv fanining musiqa tinglash mazmuniga bo’lgan minimum talablar nazariy va amaliy faoliyat majmuasidan tashkil topib, o’quvchilarning musiqa tinglash bo’yicha quyidagi mezonga javob berishi lozim:
Yakkanavoz va jo’rnavozlikni ajrata bilish, ansambl va orkestr ijrosini farqlay bilish, ovozlar va sozlar tembrini ajrata olish, musiqiy did hamda idrokni rivojlantirish. O’zbek, qardosh va jahon xalqlari bastakorlari asarlaridan namunalar tinglash va boshqalar.
Shunday qilib, musiqa madaniyati darslarida musiqa tinglash faoliyati – o’quvchilar madaniyatini shakllantirishning asosi sifatida muhim ahamiyatga egadir. Shunga ko’ra musiqa o’qituvchisi o’quvchilarga musiqa tinglash xususiyatlari, uning bolalar umumiy musiqiy rivojlanishlari uchun nihoyatda muhimligini chuqur anglab, musiqa tinglash faoliyatini tashkil etish bosqichlarini metodik jihatdan puhta, samarali tashkil etib, bosqichlarini amalga oshirishda, umuman musiqiy faoliyatni pedagogik boshqarishga jiddiy e’tibor berishi lozimdir.

2.