Mundarija kirish I – bob. O’RXUN- ENASOY YODGORLIKLARI QADIMGI TURKIY ADABIYOT NAMUNASI II- bob. O’rxun – enasoy yodgorligining tuzilish tarkibi II. O’rxun –enasoy yodgorligidagi g’ovaviy-badiiy xususiyatlar II

Qog’on ulurup yo’q jig’ay budunug -Qoon bo’lgach kambag’al xalqni ko’p ko’partdum Yuksakka ko’tardim.
Jig’oy budunug bayqiltim -kambag’al xalqni boy qildim
Umuman , O’rxun – Enasoy yodgorliklari V – VIII asrlarda yashagan turkiy xalqlarning madaniy merosi sifatida ajdodlarimizning ma’naviy- badiiy , ilmiy - tarixiy salohiyatining balandligi , qadimiy va boyligidan yorqin nishonadir . O’rxun – Enasoy yodgorliklarning ma’lum badiiy qimmati ham bor . Ularda ko’pgina she’riy misralar bo’lishi bilan birga ba’zi nasriy parchalar ham she’r kabi jaranglaydi , turli tarixiy voqealar bayonida ayrim lavhalar birmuncha badiiy uslubda tasvirlanadi , badiiy til vositalari qo’llanadi . Xususan , qabr toshlaridagi ‘’ marsiyalar ‘’ ning badiiy ahamiyati ko’proq . Ular orqali biz vafot etgan kishining ma’lum portreti bilan , motam tutuvchilarning ichki ruhiy kechinmalari bilan tanishamiz . Shunga ko’ra , S. E. Malov V asr Enisey yodgorliklarini ‘’ qabriston poeziyasi ‘’ deb atadi . I . V . Stebleva o’z tadqiqotini ‘’ Poeziya tyurkov VI – VIII vekov ‘’ ( Moskva , 1965 ) deb nomlanadi . Masalan , Qizil –chir dan topilgan bir yodgorlikda quyidagilarni o’qiymiz :
Alim kanim siza boqmadim kun at azidan jita !
Qadashim kunim jita adiriltim sizima o’z kumush budunum jita adiriltim .
Ar ardamimda boqmadim qirq jashimda adiraldim
Uchin Kulug Tirig oqli ban Ko’lar Toqon ban
Mazmuni :
Mening davlatim va mening xonim , men sizlardan lazzat ko’rmadim , hayot , men quyoshni va oyni sezmaydigan bo’lib qoldim .
Mening do’stlarim va mening qarindoshlarim , hayhot , men ( sizlardan ) uzoqlashib , o’z kunush xalqimdan yiroqlashdim .
O’z qahramonlik shijoatimdan lazzatlana olmadim .Qirq yoshimda o’ldim .
Men O’chin – Qullug’- Tirig’ o’g’li . Men Kulug’ – To’g’an
Bular ‘’ Devonu lug’otit – turkdagi ‘’ marsiyalarga juda yaqin bo’lib , ‘’ Devondagi ‘’ adabiy yodgorliklar bilan O’rxun – Enasoy yodgorliklarining ma’lum aloqasi borligini ko’rsatadi .
Yodgorlik asosida olib borilgan ishlar shuni ko’rsatadiki , til jihatdan turli masalalarga yondashilgan , o;rganilgan hamda tatbiq etilgan ishlar taaly , bulardan tashqari adabiyotshunoslar ham mavzu jihatdan bir qancha yo’nalishlarga bo’lganlar . Shunday bo’lsa han eng asosiy mavzu qadimiy tariximizning go’zal namunasidan so’zlaydi , moziyga olib boradi , xoqonliklar davridan so’z ochadi . Bitiktoshdagi har bir gap , har bir so’zning o’ziga xos ovozi . o’ziga xos ma’nosi bor . Qadimiy shaharlar , qadimiy joylar , afsonaviy nomlar , shohlar , sarkardalar , vazir va davlat nomlari eng ko’p uchraydi . Xalqlar orasida ko’p tarqalgan afsona va rivoyatlar ham keltirilgan . Ularning ayrimlarini bitiktoshlarda ko’rib , tanishib o’tdik. Kul tigin bitiktoshi mazmunida ham oldinga undash , xoqonlarning olib borgan siyosati yozib qoldirilgan . U quyidagicha boshlanadi:
Falakday xudodan bo’lgan turk dono xoqoni bu taxtga o’tirdim . So’zimni tugal eshitgin , keyinimdagi ini , jiyanim , o’g’illarim , qon – qarindosh , xalqim , o’ngdagi shadapat beklar , chapdagi tarxonlar , biyruq beklar , o’ttiz to’qiz o’g’iz beklari , xaiqi , bu so’zlarimni yaxshilab eshit , diqqat bilan tingla! Oldingga – kun chiqarga , o’ngga kun yurushga , orqaga – kun botarga , chapga – tun o’rtasigacha bo’lgan yerdagi xalqlar hammasi menga qaraydi .Shuncha xalqni yig’dim . U endi yovuz emas . Turk xoqoni O’kutan yishda tursa , elda tashvish yo’q .Shimolga – Shantun cho’ligacha lashkar tortdim , dengizga bir oz yetmadim , Janubda To’quz arsangacha lashkar tortdim , tabit biro z yetmadim . G’arbda Sirdaryoni kechib o’tib , Temir darvozasigacha lashkar tortdim . Bitiktoshlarda sarkardalarning birlashuvi , dushmanni yengish uchun olib borgan rejalari juda aniq aks ettirilgan . Ya’ni unda : shimolga borsan , ey turk xalqi , o’lajaksan . O’tukan yerga o’rnashib karvon yuborib tursang , hech qanday tashvish yo’q . O’tukan yishni manzil qilsang , mangu davlatni saqlab turajaksan . Ey , turk xalqi , tekis ishonuvchansan .Samimiy , nosamimiyni ajratmaysan , kim qattiq gapirsa , samimiyni ham tanimaysan . O’shandayliging uchun tarbiyat qilgan xoqoningning so’zini olmayin har qayerga ketding , bu yerlarda butunlay g’oyib bo’lding , nom – nishonsiz ketding . O’sha yerda qolganing har yerda zo’rg’a o’lib – tirilib yurgan eding . Tangri yorlaqagani uchun , iste’dodim , baxtim bor uchun men sizlarga xoqon bo’ldim . Xoqon bo’lib ,yo’q , qashshoq xalqni yaxshilab oqoqqa turg’azdim . Qashshoq xalqni boy qildim . Oz xalqni ko’aytirdim , yo bu so’zimdan bormi ? ! Turk beklari , xalqi , bu so’zni eshiting 1 Turk xalqini to’plab , davlat tutuvchingizni bu yerda toshga o’yub yozdim .
Bitiklarda yana birlashuvga undash , yo’q turk xalqini t’plab bor qilish , xalqni birlashtirish , elat va millat totuvligini ta’minlash bosh vazifa ekanligini ko’rish mumkin .Ko’proq chaqiriq va undovlar ,da’vat etish ma’nolari ko’p uchraydi . Beklarning qayerga qanday yurish qilish kerak , har bir yo’nalish aytib tushuntirilib beradi .
Bilga xoqon bitiktoshida ham uning hayoti , olib borgan kurashlar tafsiloti , inson shaxsi va ayniqsa , uning erki bilan bog’liq masalalar , teran badiiy tahlil qilingan . Bitiktoshlarda tafsilotlar Bilga xoqonning Tang’ut tarafga Lashkar tortishi voqeaalri tasviri bilan boshlanadi . Undagi jang lavhalari faqat Bilga xoqon umri chizilgani bo’lmay ,balki turkiy xalqning shonli tarixi sahifalari hamdir .
Yodgorliklar matniga nazar tashlaydigan bo’lsak , Kul tigin yodgorligidagi kichik va katta bitik janrlar xusussiyatiga ko’ra , memuar xotirani eslatadi . Lekin bu asarlarning To’nyuquq bitigidan farqli tomonlari mavjud . Kichi va katta bitik Tangrining olamni yaratishi haqidagi tasavvurlar tasviri bilan boshlanadigan joylari mavjud . Albatta , bunday tasvirlar epic yo’nalishli katta syujetli asarlarning janr xususiyati talabi natijasidir .Dostonlar avvalida Tangri va olamning yaratilishi haqidagi tasvirni berish , so’ngra asosiy voqeaga o’tish qadimiy adabiy an’ana hisoblanadi . Bitiktoshlar matni adabiy qoidaalrdan chetlashmagan holatda ularga javob beradigan tarzda yozilganiga yana bir bor guvoh bo’lish bo’lish . Qadimiy boshlanmalarga ega , syujet jihatidan boshlanma , voqealar rivoji va tugallanmaga ega .
Kichik bitik ma’lum ma’noda katta bitik uchun muqaddima hisoblanadi . Katta bitikda voqealar hikoyachisi – Bilga xoqon , avvalo , o’zining kimligini tanishtiradi , hayotiy tajribaalri , saboqlarini bayon etadi , Kul tigin sharafiga o’rnatilgan yodgorlikning sababini bayon etadi va tafsilotlarini keltiradi . ‘’ So’z ‘’- epik voqea uch qismdan tashkil topgan :
1 . Bilga xoqon qayerda kimlar bilan jang qilgan tasviri ;
2 . Turli qavmlar bilan urushish , muloqatda bo’lish , yarashish jarayonida to’plangan hayotiy tajribalar va ularni ‘’ so’z’’ ni eshituvchiga bayon etish . Bu qismdagi g’oyaviy xulosani xalqni birlashishga , o’z xoqoni atrofida jipslashishga da’vat tashkil qiladi . Bilga xoqon xalq ana shu maqsadga erishsa , u och bo’lmaydi , farovon yashaydi , deb uqtiradi .
3. Tabg’ach xoqonidan tosh yo’nuvchi va toshga yozuvchi usta keltirib , mangu yodgorlik tiklagani tasvirlangan .
Bilga xoqon butparastlar bu yodgorlikni sig’inish belgisi deb tushunishsa , yanglishadilar , deb ta’kidlaydi . U budda sanami emas , balki turkiylar tarixi bitilgan boqiy yodgorlik ekanligini uqtiradi . Kichik va katta bitikdagi epic voqelik bir- biri bilan mantiqan bo’g’lanadi .Kichik yozuvdagi ‘’ ne - ne so’zim esa mangu toshga urdim ‘’kabi satrlardagi ‘’ so’z’’ ning javobi katta yozuvda o’z ifodasini topgan . Kul tigin bitiktoshida ifodalangan mazmun yirik eposlar darajasidir . Kul tigin obrazi qahramonlik ruhiyati bilan Alpomish va Manas kabi obrazlarni yodga soladim .Asar muallifi Yo’llug’ tegin Kul tiginga xos bahodirlik xususiyatlarini ko’rsatish uchun uning tarixiy ildizlarini ochadi , ota – bobolari jasaratini ko’rsatib beradi . Katta yozuv ma’lum ma’noda turkiy alp xoqonlar shajarasi , jasorati madh etilgan qo’shiqdir . Asarda dastlabki turk xoqonlari Bumin xoqon , Istami xoqon ta;riflanadi . Ular shu qadar shuhrat topishganki , vafot etganlaridan keyin yig;isiga tabg’ach , tunut , avar , rum , qirg’iz , o’g’uz , tatar , xitoy ba boshqa mamlakatlardan odamlar kelib yig’lashgan . Shundan so’ng bitikda Eltarish xoqon madhiyasi keltiriladi . Uning vafotidan so’ng xoqonlikni o’g’li asardagi voqealar hikoyachisi egallaydi . Alp xoqonlarga xos jasorat , turkiy qavmlarni birlashtirish va ularning turmush tarzini yaxshilash uchun kurash Bilga xoqon tomonidan davom etadi .
Xoqonlar biri o’rniga biri davomchi sifatida hukmronlik qilishgan sulani davom ettirishgan . Katta bitikda ko’plab tarixiy shaxslar obrazi keltirilgan . Asarning bosh qahramoni - Kul tigin . Uning qahramonligiga oid tasvirlar uning tarixiy qahramonik dostoni janri namunasi ekanligini oydinlashtiradi . Bitikda Kul tiginning bo’z , to’riq , oq va qora otlarni minib , yovga tashlanish tasvirlari bu asar bilan turkiy xalqlar og’zaki ijodinig qahramonlik eposlari o’rtasida g’oyaviy yaqinlik borligini ko’rsatadi . Alpomish , Manas , Maaday qora kabi obrazlar yuzga kelishiga Kul tigin kabi tarixiy shaxslar qahramonligiga asos bo’lgan deb hisoblash mumkin .
Yana bir shunday bitiklarda ma’lumotlar quyidagicha keltiriladi . Bu Ungin bitigidir . Bu yodnoma haqida han bir qancha ma’lumotlar mavjud bo’lib , topib o’rganilgan . Bitik Mo’g’ulistondagi Ungin daryosi bo’yidan topilgan . Eltarish xoqonning yaqinlaridan biri Eletmish yabg’u va uning o’g’li Choryo’g’a sharafiga qo’yilgan deb taxmin qilinadi . Bitikda Eltarish xoqonning turk xalqini oyoqqa turg’azib , mamlakatni qayta tiklashi hikoya qilinadi .Bitik so’ngida xoqonning tarixiy xizmati haqida fikr yuritiladi .