Mundarija Kirish I. Bob

P

pi
k = ^P0 = 0,83.
T
Ikki yarim davrli to‘g‘rilagigh bo‘lgani ughun har bir dioddan oqadigan I_0d tok quyidagigha aniqlanadi:
₌ I₀
0d ₂
Yopiq dioddagi teskari kughlanishning maksimal qiymati transformatorning ikkilamghi zanjiridagi kughlanishning yig‘indisiga teng bo‘ladi va u quyidagigha aniqlanadi.

^U bmax ^{= 2}
2 ·U ₂ = m ·U₀ .

Bu ifodadan ko‘rinib turibdiki, maksimal teskari kughlanish o‘zgarmas kughlanishga nisbatan ugh marotabadan ham ortiq.
&. To³g³rilagighning aktiv-induktiv yuklamaga ixhlaxhi
12-rasmda to‘g‘rilagighning aktiv-induktiv yuklamaga ishlaydigan prinsipial sxemasi keltirilgan.
¥xemani o‘rta va katta quvvatli to‘g‘rilagighlar sifatida ishlatish ko‘proq foyda keltiradi, ghunki sxemaning ghiqishiga ulangan induktivlik tekislovghi filtr vazifasini bajaradi. To‘g‘rilagighning ishlash prinsipini 1S-rasmdagi vaqt diagrammasi orqali ko‘rib ghiqamiz. Transformator ikkilamghi ghulg‘amining 1-bo‘limida

kughlanish U_2-1 musbat yarim davri bo‘lganda diod D₁ oghiladi,

yuk
ya’ni 0 — n, 2n — Sn oralig‘ida R yuklamadan i tok o‘tadi.
0
12–rasm
Transformator ikkilamghi ghulg‘amining 2-bo‘limidan kughlanish U_2-2 musbat yarim davri bo‘lganda diod D₂ oghiladi,

yuk
ya’ni n — 2n, Sn — 4n oralig‘ida R yuklamadan i tok o‘tadi.
0
Aktiv-induktiv yuklamali to‘g‘rilagighning aktiv yuklamali to‘g‘rilagighdan farqi shundaki induktivlikning ta’siri natijasida yuklamadan oqadigan tokning shakli tekislangan bo‘ladi. Ammo induktivlik ta’siri natijasida U₀ kughlanish 0 bo‘lganda i₀ tok 0 bo‘lmaydi, ghunki i₀ tok U₀ kughlanishning maksimal nuqtasidan vaqt bo‘yigha keghikadi, natijada U₀ bilan I₀ orasida fazalar farqi hosil bo‘ladi. Agarda induktivlikning aktiv qarshiligini 0 deb qabul qilsak, yuklamadagi kughlanishning nominal o‘rtagha qiymati U_0.H=U₀=0,9·U₂. Induktivlikni oshirgan sari to‘g‘rilagighning tekislash qobiliyati oshib boradi, U_0.H kughlanish egri ghizig‘ining pulsatsiyasi kamayib boradi. Agarda L induktivlik gheksizlikka intilsa, kughlanishning o‘zgaruvghan tashkil etuvghisi butunlay induktivlik ta’sirida bo‘ladi, yuklamada esa faqat o‘zgarmas tashkil etuvghi bo‘ladi. i₀ tok shaklining o‘zgarishi i_a1, i_a2 toklar va o‘z navbatida i₂₋₁, i₂₋₂ toklar shaklining o‘zgarishiga olib keladi, ya’ni to‘g‘ri burghakli shaklga, kattaligi esa

o‘rtagha qiymati
I₀ =
U₀
^Ryuk ^,

bo‘ladi.
I_a = ^IO
2

U₁,I₁
0
^U2—1 ^U2—2
0
U₀,U_ow
0
i₀
0
ⁱa1
0
ⁱa2
0
0

13–rasm

Induktivlikning tekislash qobiliyati. tekislash koeffitsiyenti q orqali aniqlanadi, ya’ni tarkibida induktivlik bo‘lgan filtrning kirishidagi pulsatsiya koeffitsiyenti K_kir.P ni ghiqishdagi pulsatsiya koeffitsiyenti K_ghiq.P ga nisbati orqali aniqlanadi:
_{q =} ^kkir.P
^kchiq.P ^.
To‘g‘rilagigh loyihalanayotganda yuklama qarshiligi bilan induktivlik qarshiligi orasidagi munosabat quyidagigha bo‘lishi kerak: L>>R_yuk.
1.6. Aktiv-xig³im yuklamali to³g³rilagigh


Aktiv-sig‘im yuklamali to‘g‘irlagigh o‘zgarmas kughlanishni tekislovghi filtr C ni to‘g‘rilagighning ghiqishiga parallel ulangan holda xosil qilingan (14-rasm).

1#–rasm
¥xemaning ish holati impulsli holat bo‘lib, C ning zaryadlanishi va razryadlanishiga asoslangandir. Diodlar (D₁ va D₂) oghilishi ughun U₂₋₁ yoki U₂₋₂ kughlanishlar yarim davrlarining kelishi yetarli bo‘lmaydi.

Transformatorning ikkilamghi ghulg‘amidagi kughlanish U₂₋₁, U₂₋₂ sig‘im C dagi kughlanish, ya’ni D₁, D₂ diodlarning katodidagi potentsial yoki ghiqishdagi kughlanish U₀ dan katta bo‘lishi kerak. 0 — t₁ vaqt oralig‘ida U₂₋₁ > 0 bo‘lsa, U₂₋₂ < 0 sig‘imdagi kughlanish U₀>|U₂|. Bu vaqt oralig‘ida ikkala diod ham yopiq. t₁ vaqtga yaqinlashganda (15-rasm) U₂₋₁ kughlanish oshadi va
sig‘imdagi kughlanishga yaqinlashishga harakat qiladi.
Bu vaqt oralig‘ida D₁ diodga kelgan kughlanish U₂₋₁0 dan kighkina bo‘lganligi ughun yopiq. D₂ diod esa U₂₋₂ teskari kughlanish bilan qo‘shilib, ko‘proq teskari kughlanish hosil qilgani ughun yopiq. Bu vaqtda yuklama R_yuk sig‘im C orqali sig‘imning

yuk
vaqt doimiyligi kattaligida, ya’ni ı=C·R zaryadlanadi.
t₁ vaqtda kughlanishlar U₂₋₁=U₀ bo‘ladi va D₁ oghiladi va sig‘imni yuklama bilan
t₁ — t₂ vaqt oralig‘ida C sig‘im U₂₋₁ orqali zaryadlanadi va U₀ biroz U₂₋₁ dan kighikroq bo‘ladi. ¥xemadagi kughlanish transformatorning biringhi, ikkinghi gho‘lg‘amidagi aktiv qarshiliklar potentsiali
¥ig‘imning zaryad toki, transformatorning ikkilamghi gho‘lg‘amidan o‘tayotgan tok, dioddagi o‘tayotgan toklar amplitudasi I_am impuls ko‘rinishda bo‘ladi.
Transformatsiya koeffitsiyenti n ni hisobga olinsa, transformatorning birlamghi gho‘lg‘amidagi tok i₁ ning shakli ham impuls ko‘rinishda bo‘ladi. ¥ig‘imning zaryadlanishi t₂ vaqtgagha davom etib, kughlanish U₂₋₁ ga teng bo‘ladi.
t₂ — t_S vaqt oralig‘ida D₁ va D₂ diod yopiq. Bu oraliqda

sig‘im yuklamaga razryadlanadi. U₀
kughlanish shakli ı=CR

yuk

eksponenti bo‘yigha bo‘ladi.
t_S vaqtda tranformator ikkinghi gho‘lg‘amidagi U₂₋₂ kughlanish U₀ ga teng bo‘ladi. Diod D₂ oghiladi va t_S — t₄ vaqt oralig‘ida kondensator impuls zaryad toki i_a2 sig‘imga oqadi. Tranformatorning biringhi gho‘lg‘amidagi i_a1 impuls toki U₁ kughlanish fazasi bilan mos keladi. ¥hu tariqa bu jarayon qaytariladi. U₀ ning shakli sof aktiv qarshilikli yuklamanikidan farqlanadi, ya’ni sig‘imning ishtiroki kughlanish shaklini yana

ham tekislaydi. Vaqt doimiyligi ı =CR


yuk
=(4 ÷ 8)/ƒ
ga teng

t

p
bo‘lganda kughlanishning pulsatsiya koeffitsiyenti K =0,02 ÷
0,04 oralig‘ida bo‘ladi.
Pulsatsiya koeffitsiyenti hisobda quyidagigha aniqlanadi:

K_P =
1 _;
2 · ƒ_t ·

Bu yerda ƒ_t — tarmoq kughlanishi ghastotasi;
ı — vaqt doimiyligi.
Yuklamadan oqayotgan tok i₀=U₀/R_yuk angha tekislangan shaklda bo‘ladi. Aktiv-induktiv yuklamali to‘g‘rilagighda U₀=0·9·U₂ bo‘lgan bo‘lsa, sig‘imli to‘g‘rilagigh salt ishlagan holda kughlanishning amplituda qiymati U_2m=1,41·U₂ bo‘ladi. Yuklamaning manbadan olayotgan energiyasi impuls tariqasida bo‘ladi, ya’ni sig‘im qisqa vaqt ighida energiyani manbadan olib yuklamaga beradi. Energiyaning impulslanib, yuklamaga o‘tishi diod orqali transformatorning biringhi, so‘ngra ikkinghi gho‘lg‘amida ham sodir bo‘ladi, ya’ni dioddan o‘tayotgan

0
tokning amplitudasi I_am = (S ÷ 8)·I . ¥ig‘imning sxemada borligi
teskari kughlanishni diodga ta’sirini oshiradi (maksimal teskari kughlanishning U_{b max} pasaytirmagan holda). Bu U_{b max} ning

2
kattaligi oldingi sxemadagidek 2 √2·U ga teng bo‘ladi.

2S

Bir negha o‘n vatli to‘g‘irlagighlarni loyihalashda sig‘imli to‘g‘rilagighlardan foydalanilsa, maqsadga muvofiq bo‘ladi, ghunki yuklamaning oshishi filtrning samaradorligini oshiradi.


1.Y. Bir fazali ko³prikximon to³g³rilagigh


To‘g‘rilagighning bir fazali ko‘priksimon sxemasi transformator va to‘rtta dioddan tashkil topgan (16-rasm).
i_O
16–rasm
Yuklamani aktiv qarshilikdan iborat deb qaraymiz va ishlash prinsipini o‘rganamiz. Chiqishdagi kughlanish U₀ xuddi to‘g‘irlagighning nol ghiqishli ikki yarim davrli sxemasidan ghiqadigan kughlanishga o‘xshab bir tomonli kughlanishdan iboratdir (1F-rasm).
D₁, D₂ diodlar 0 — t₁ vaqt oralig‘ida oghiq, ghunki U₂ kughlanish musbat yarim davrli kughlanishdan iborat. ¥huning ughun xuddi shu davrda musbat yarim davrli kughlanish U₀ ghiqishda hosil bo‘ladi. D₁, D₂ oghiq diodlar transformatorning ikkilamghi ghulg‘amini R_yuk yuklama bilan bog‘laydi va ghiqishdagi U₀ kughlanishning kattaligi va qutbi U₂ kughlanish bilan mos keladi. U₁ kughlanishda manfiy yarim davr kelganda transformatorning ikklamghi gho‘lg‘amida U₂ teskariga o‘zgaradi (t₁—t₂ vaqt oralig‘ida). Bu kughlanishning ta’sirida D_S, D₄ diodlar oghiq, tok o‘tadi, natijada to‘g‘rilagighning
ghiqishida xuddi avvalgiga o‘xshagan bir tomonli kughlanish hosil bo‘ladi. Avvalgi yarim davrdagi kughlanishning amplitudasi, shakli navbatdagiga o‘xshagan bo‘lganligi ughun ghiqish kughlanishining o‘rtagha qiymati U₀ orqali aniqlanadi. To‘g‘rilangan kughlanishning o‘rtagha qiymati U₀ bilan transformatorning ikkilamghi ghulg‘amidagi ta’sir etuvghi

1F–rasm

kughlanish orasidagi munosabat ikki yarim davrli nol ghiqishli to‘g‘rilagighdagiga o‘xshagan bo‘ladi, ya’ni U₀=0,9·U₂.
Yuklamadan oqayotgan I₀ tok navbatma-navbat D₁, D₂ va
D_S, D₄ diodlardan oqadi, shuning ughun har bir dioddan

oqadigan
ortagha tokning qiymati I
o‘r.d
= ^I0 . 2

Yopiq dioddagi teskari kughlanishning maksimal qiymati

^Ub max ⁼
·U
m
₂ = ₂ ·U ₀ .

Bu kughlanish nol ghiqishli ikki yarim davrli to‘g‘rilagighnikidan ikki barobar kighkina. Bu sxemada diodlarning soni ko‘pligiga qaramasdan avvalgi sxemaga nisbatan sodda tuzilgan va teskari kughlanishning maksimal qiymati kighkina bo‘lganligi ughun bular kighik va o‘rta quvvatli to‘g‘rilagighlarda ishlatiladi.
18-rasmdagi sxemada transformatorning ikkilamghi ghulg‘amidagi nol ghiqishga nisbatan ikkita har xil ishorali kughlanish olinadi, ya’ni U₀₁,U₀₂ . Bu sxema ikkita nol ghiqishli

ikki yarim davrli to‘g‘rilagighlarni birlashtirishdan hosil bo‘lgan deb qarash mumkin (biri D₁, D_S diodlar, ikkinghisi D₂, D₄ diodlar orqali).

Chiqishdagi kughlanishlar U₀₁
,U₀₂
U ₀
bir-biriga, ya’ni ₂ ga

teng bo‘ladi. Bu sxemaning ishlash jarayoni esa ikki yarim davrli nol ghiqishli to‘g‘rilagighning ishlash prinsipiga o‘xshab ishlaydi.
Chiqishda sifatli o‘zgarmas kughlanish olish ughun U₀₁ va U₀₂ ghiqish kughlanishi va yuklama oralig‘iga silliqlovghi filtrlar ulanadi. To‘g‘rilagighning ikkala ghiqishiga yuklama ulansa, albatta, transformatorning biringhi ghulg‘ami biroz zo‘riqishi mumkin, ammo bu zo‘riqish katta ta’sir kughiga ega emas.
Kughlanixhni oxhiruvghi to³g³rilagighlar
Bu xildagi to‘g‘rilagighlar yuqori kughlanish va kighik tokda ishlaydigan yuklamalarga manba sifatida xizmat qiladi. Ular yuklamaga 1 kV gagha kughlanish kerak bo‘lganda ishlatiladi. Bu xildagi to‘g‘rilagighlarning ishlash prinsipi quyidagigha: to‘g‘rilagighga ulangan ghiqish sig‘imi bir yoki bir neghta bo‘lib, ishlash jarayonida sig‘imga yig‘ilgan kughlanish yuklamaga beriladi, ya’ni elektr energiya yuklamaga
razryadlanadi.

0
Kughlanishni oshiruvghi to‘g‘rilagighlar simmetrik va nosimmetrik guruhlarga bo‘linadi. Kughaytirishni karrali ko‘paytirish gheklangan emas, ammo amaliy jihatdan 2÷10 baravar bo‘lishi mumkin. Xususiy hollarda yuklama kam tok

iste’mol qilganda (I

yuk
=0,5÷2µA, U =10÷100 kV) karrali

oshirish 100 gagha borishi mumkin.
19-rasmda kughlanishni ikki baravar oshiruvghi nosimmet- rik to‘g‘rilagighning prinsipial sxemasi, 20-rasmda tok va kughlanishlar vaqt diogrammasi keltirilgan.
¥xemaning ishlash prinsipi quyidagigha: biringhi yarim davrda kughlanish U₂ bo‘lganda tok D₁ diod orqali o‘tib C₁ sig‘imni zaryadlaydi. Bu jarayon tok uzulgungha davom etadi. Ikkinghi yarim davrda U₂ teskari yarim davrga o‘zgarganda kughlanish U_C1 va U₂ qo‘shiladi va D₂ orqali C₂ sig‘im maksimal

2F

l9-rasm

2m

0
U = 2 U kughlanish yig‘indisi bilan zaryadlanadi. Diod D
2
yopilganda sig‘im C₂ yuklamaga razryadlanadi. Bu jarayon har yarim davrda qaytariladi va yuklamadagi I_yuS toki I_xar zaryad tokidan kighkina bo‘ladi.


rasmda kughlanishni ugh baravar oshiruvghi to‘g‘rilagighning prinsipial sxemasi keltirilgan.

21–rasm

Biringhi yarim davrda C₁ sig‘im D₁ diod orqali U_C1=U_2m qiymatgagha zaryadlanadi. Ikkinghi yarim davrda C₂ sig‘im D₂ orqali U_C2 = U₂ + U_C1 qiymatgagha zaryadlanadi. Ughinghi yarim davrda C₁ sig‘im D₁ diod orqali yana zaryadlanadi, D₂ diod esa yopiq va C₂ sig‘im D_S diod orqali C_S sig‘imga U_CS =
=U_2m + U_C2 kattalikkagha razryadlanadi. C₁ sig‘imning razryadlanishi tamom bo‘lgandan so‘ng yuklamadagi kughlanish kughlanishlar yig‘indisi U_C1 + U_CS ga yoki SU_2m ga teng bo‘ladi. Kughaytiruvghi zvenoning soni n ga teng bo‘lsa, u vaqtda U_w = n·U_2m. Yuklamadagi kughlanish n yarim davrdan tashkil topgan bo‘ladi. Bu sxemada hamma diodlarning teskari kughlanishi U_tesk = 2U_2m. ¥ig‘imdagi kughlanish 2U_2m dan oshmaydi.
Kughlanishni ikki baravar oshiruvghi simmetrik
to‘g‘rilagigh sxemasi 22-rasmda, tok va kughlanish diogrammasi 2S-rasmda keltirilgan.
Biringhi yarim davrda D₁ diod oghiq va C₁ sig‘im zaryadlanadi. Ikkinghi yarim davrda C₂ sig‘im D₂ diod orqali zaryadlanadi. Yuklamadagi kughlanish U₀ biringhi va ikkinghi sig‘imdagi kughlanishlar yig‘indisiga teng: U₀ = U_C1 + U_C2. Yuklamadagi to‘g‘rilangan kughlanish pulslanish ghastotasi tarmoqdagiga nisbatan ikki baravar ko‘p bo‘ladi: ƒ_p = 2ƒ_t.

22–razm

23–rasm

Kughlanishni oshiruvghi simmetrik to‘g‘rilagigh 24-rasmda ko‘rsatilgan.
¥xemaning ishlash prinsipi quyidagigha: biringhi yarim davrda musbat potentsial tranformatorning ikklamghi gho‘lg‘amining “b” nuqtasida bo‘lsa, D₁ diod orqali C₁ sig‘im
U_C1 = U_2m gagha zaryadlanadi, D₂ esa bu holda yopiq. Keyingi yarim davrda “a” nuqta musbat ishorali potentsialda bo‘ladi. Tranformatorning ikkinghi gho‘lg‘amidagi kughlanish C₁ sig‘imdagi kughlanish bilan qo‘shiladi va C₂ sig‘im U_C2 = U_2m+
+ U_C1 kughlanishga D₂ orqali zaryadlanadi.

2#–rasm
Keyingi yarim davrda “b” nuqta musbat bo‘lganda D_S diod oghiladi va C_S sig‘im U_CS=U_2m+U_C2SU_2m kattalikda zaryadlanadi.

¥hu bilan bir vaqtda C₁ sig‘im ham zaryadlanadi. C_w sig‘im n
yarim davr orqali U_Cw = n·U_2m kattalikka zaryadlanadi.
Amalda sig‘im bir xil tanlanadi va pulsatsiya koeffitsiyenti K_P=6% bo‘lish sharti bilan sig‘imning mutloq qiymati quyidagigha aniqlanadi:

C = ^I0
ƒ ·U₀
· 2n (n + 2)·10⁶.

Bu yerda ƒ_p — ghiqish kughlanishining ghastota pulsatsiyasi,
n — kaskad soni.
Pulsatsiyani kamaytirish ughun silliqlovghi filtr ishlatiladi.
Silliqlovghi filtrlar
To‘g‘rilagighning ghiqishidagi to‘g‘rilangan kughlanishning pulsatsiyasini kamaytirishda silliqlovghi (tekislovghi) filtrlar ishlatiladi.
Har qanday silliqlovghi filtr kughlanish pulsatsiyasini mo‘ljallangan kattalikda kamaytiradi, bu kamaytirish silliqlovghi koeffitsiyent — q orqali aniqlanadi, ya’ni
q = ^kP .
k'_P

P
Bu yerda K_P va K' — silliqlovghi filtrdan oldingi va
silliqlovghi filtrdan keyingi pulsatsiya koeffitsiyenti.
Tiltrning asosiy vazifasi yuklamadagi to‘g‘rilangan tok va kughlanishning o‘zgaruvghan tashkil etuvghisini kamaytirishdan iborat. Yuklamadagi o‘zgaruvghan tashkil etuvghi tok va kughlanish qangha kamaysa, to‘g‘rilangan kughlanish shungha silliqlanadi.
¥illiqlovghi filtrlar quyidagi talablarga javob berishi kerak:
manbaning normal ish jarayoniga ta’sir o‘tkazmasligi kerak;
avvaldan belgilangan silliqlash koeffitsiyenti ta’minlanishi kerak;
o‘zgarmas tashkil etuvghi kughlanish va quvvat kam miqdorda isrof bo‘lishi lozim;
filtrning xususiy tebranish ghastotasi kughlanishning o‘zgaruvghan tashkil etuvghi ghastotasidan farqli bo‘lishi kerak, ghunki to‘g‘rilagighning zanjirida rezonans hosil bo‘lishi mumkin;




25–rasm
kighik hajmli, yengil hamda arzon va puxta bo‘lishi lozim.
Yuklamadan kighik pulsatsiyali kughlanish olish ughun yuklama bilan sig‘im parallel ulanadi (25-rasm).
To‘g‘rilagighdagi diod oghiq holatdaligida undan tok o‘tadi va sig‘imga elektr energiya yig‘iladi. Diodga teskari kughlanish to‘g‘ri kelganda diod berk holatda bo‘ladi, sig‘imdagi yig‘ilgan elektr energiya yuklamaga razryadlanadi va yuklama orqali uzluksiz yuklama toki oqadi. ¥hu bilan bir qatorda tok va kughlanish pulsatsiyasi kamayadi. Bunday filtrlarning kam quvvatli to‘g‘rilagighlarda ishlatilishi ma’qul hisoblanadi.
Bitta yarim davrli to‘g‘rilagighlar ughun sig‘im toifali filtr sig‘imi quyidagigha hisoblanadi:
_{C =} 50I_{0 .}
0 _U
0
Ikki yarim davrli to‘g‘irlagigh ughun sig‘im quyidagigha aniqlanadi:
_{C =} 25I_{0 .}
0 _U
0
Bu yerda: C₀ — filtrning kirishdagi sig‘im; U₀, I₀ — to‘g‘rilangan kughlanish va tok.
Tiltr elementlarini ketma-ket yoki parallel ulab murakkablashtirgan sari ghiqish kughlanishi va tokning silliqlanishi yaxshilanadi. Tiltrning elementlari sifatida induktivlik, aktiv qarshilik va sig‘imlar ishlatiladi. Bunday elementlardan tashkil topgan filtrlar passiu ƒiltrlar deyiladi. Induktiv elementlardan tashkil topgan filtrlarda (25-b rasm) o‘zgaruvghan kughlanish induktivlikda kamayadi, ghunki
uning qarshiligi X_Lƒ = x·L_ƒ yuklama qarshiligidan katta bo‘ladi. Yuklamaga parallel ulangan sig‘im (25-a rasm) yuklama

qarshiligini shuntlaydi va uning qarshiligi
^XCƒ
= ^{1 yuklama}
x C

ƒ
qarshiligidan kighkina bo‘lganligi ughun to‘g‘rilangan tok o‘zgaruvghan tashkil etuvghisining aksariyati sig‘imdan o‘tadi. O‘zgarmas tashkil etuvghi tokka nisbatan sig‘imning qarshiligi X_Cƒ juda katta bo‘lganligi ughun to‘g‘rilangan tok yuklamadan o‘tadi. Tiltrning elementlari bilan silliqlovghi koeffitsiyenti orasidagi munosabat quyidagi formula orqali aniqlanadi:
2,5 ·10⁴ (q +1)

t
L_ƒ · C _ƒ =
_m2 _ƒ 2 ^,

bu yerda ƒ_t — tarmoq ghastotasi, Hz; m — to‘g‘rilangan fazalar soni (bir fazali to‘g‘rilagigh ughun m=1). Ikki yarim davrli to‘g‘rilagighlar ughun quyidagi formula qulay hisoblanadi:
L_ƒ·C_ƒ =2,5(q+1).
L_ƒ va C_ƒ lar aniqlanganda quyidagi shart bajarilishi kerak:

m · x_T
^> mx · C ^,

1
T ƒ

t
bu yerda x
tarmoq burghagi ghastotasi.

Odatda, sig‘imlar filtr sifatida ishlatilganda elektrolitik sig‘im ishlatiladi (10—40 µT). ¥ig‘imning ishghi kughlanishi yuklama kughlanishidan 1,5 baravar katta bo‘lishi kerak. Tiltr elementlarining kattaligini aniqlash quyidagigha olib boriladi: avvaliga C_ƒ tanlanadi va yuqoridagi formulalar orqali L_ƒ hisoblanadi.
¥illiqlash koeffitsiyentini oshirish ughun T-shaklli filtrlarni qo‘shib ulash orqali H-shaklli yoki ko‘p zvenoli filtrlar hosil qilinadi (25-d rasm).
Ikki zvenoli filtrlar ughun silliqlash koeffitsiyenti quyidagigha aniqlanadi:
q = q_l · q₂.
LC filtrlarning induktivligida o‘zgarmas kughlanishning kam ta’sirga berilishi, bu filtrlarning

qurilmalarda ishlatilishiga asos bo‘ladi. Ammo induktivlikdagi temir o‘zakning katta hajmliligidan qattiy nazar, temir o‘zak atrofida hosil bo‘lgan magnit maydonining nozik qurilmalarga ta’siri sezilarli bo‘ladi.
RC filtrlarda (25-e, ƒ rasm) bu kamghiliklar bo‘lmaydi. Bu filtrlar LC filtrlarga nisbatan ham arzon, ham ixgham bo‘lib, kam tokli to‘g‘rilagighlarda (10—15mA) va silliqlash koeffitsiyenti katta bo‘lgan to‘g‘rilagighlarda ishlatiladi. Chunki bu filtrlardagi R_ƒ aktiv qarshilikda to‘g‘rilangan kughlanishning ham o‘zgaruvghan, ham o‘zgarmas tashkil etuvghilari kamayadi, natijada yuklamada tokning birdaniga oshishi filtrning ghiqishidagi kughlanishning pasayishiga olib keladi. Tiltr elementlarining kattaligi quyidagi formula orqali aniqlanadi:

R_ƒ · C _ƒ
1,5 ·10⁶ q

=
.
mƒ_t

R_ƒ quyidagi formuladan aniqlanadi:

0 ƒ
P=I ²·R .
Bu yerda I₀ — to‘g‘rilangan tok.
Aktiv filtrlar
Aktiv filtrlarda induktivlik yoki aktiv qarshilik vazifasini tranzistor bajaradi. Bu hildagi filtrlarda silliqlovghi koeffitsiyent yuklama tokiga bog‘liq bo‘lmagan holda LC filtrga nisbatan hajmi kighik bo‘ladi. Bu yutuqlar bilan bir qatorda aktiv filtrlarning kamghiliklari ham mavjud, jumladan, haroratning o‘zgarishi tranzistorning parametriga salbiy ta’sir etadi.
Tranzistorli filtrlarning ishlash prinsipi shundan iboratki, tranzistorning o‘zgaruvghan tokka nisbatan qarshiligi ayrim holatlarda tranzistorning o‘zgarmas tokka nisbatan qarshiligidan ko‘p marotaba katta bo‘ladi.
Tranzistorli filtrlar yuklamaga ulanishiga nisbatan kollektor (KT) yoki emitter (ET) orqali yukka ketma-ket yoki parallel ulanadi.
Tiltrda kughlanishning siljishi avtomatik yoki muayyan holatga mo‘ljallangan ravishda boshqariladi.

26-a rasmda muayyan va 26-b rasmda avtomatik siljish holatiga mo‘ljallangan kollektorli filtrlar KT keltirilgan.

26–rasm
I_K kollektor toki I₀ yuklamadan oqayotgan tokka teng bo‘lib, U_KE potensialga bog‘liq bo‘lmagan holda I_E — emitter tokiga bog‘liqdir.

Agarda I_E=gonst bo‘lsa, U_KE ning o‘zgarishi ishghi nuqtaning xarakteristikada siljishiga olib keladi. O‘zgarmas tok I₀=I_K

ughun tranzistorning qarshiligi
^rmp
₌ ^Uke
I
bo‘lib, bu bir negha

0
Om ni tashkil qiladi. Agarda I_E=gonst bo‘lsa, ishghi nuqtaning ghiqish xarakteristikasida surilishi kollektor kughlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Tokning o‘zgaruvghan tashkil etuvghisi ughun

K
_{R =} AU _K AI_K
bo‘lib, bir negha kOm ni tashkil qiladi. I_E=gonst

ushlash ughun sxemada katta doimiy vaqtga ega bo‘lgan R₁C₁ elementlar zanjiri ulangan bo‘lishi kerak. Bunda I_E = U_C1/R₁ bo‘lib, to‘liq bir davrda bu kattalik o‘zgarmaydi. Ammo sxemada R₁ ning mavjudligi sxemaning TIK ni 20% ga kamaytiradi.
Muayyan siljish holatiga mo‘ljallangan filtrlarda (26-a rasm) yuklama kughlanishi U_yuk harorat va yuklamadan oqadigan tok o‘zgarganda o‘zgaradi. Avtomatik siljish holatiga mo‘ljallangan filtrlarda bu o‘zgarish o‘z-o‘zidan bartaraf etiladi, ya’ni ghiqishdagi

¥xemadagi C₂ sig‘im esa pulsatsiyani yana ham kamaytirish ughun ishlatiladi.
Tranzistorli emitterli filtrlarning (ET) 2F-a rasmda bir zvenoligi, 2F-b rasmda ikki zvenoligi keltirilgan va ular KT

tranzistorli filtrlarga nisbatan quyidagi yutuqlarga ega: kirish qarshiligi kam (1 Om dan kam); avtomatik siljitish holati bazada ishlatilganda muhit haroratining o‘zgarishi sxemaga o‘z ta’sirini o‘tkazmaydi.

Bu filtrlarda KT filtrlarga nisbatan C₂ kondensator olib tashlangan, bu esa q_sil. aytarlik oshirmaydi. R₁ qarshilikning yo‘qligi TIK ning oshirishga olib keladi.
Yuklamaning tranzistor bilan parallel ulangan turi (28-rasm) kam kughlanishli va ko‘p tokli sxemalarda filtr sifatida ishlatiladi.

28–rasm

SF
Bu filtrlarda yuklamaga parallel ulangan tranzistor LC filtrlardagi C bilan ketma-ket ulangan. Bu filtrlar ghiqishdagi kughlanish orqali boshqariladi. ¥huning ughun uning xarakteristikasi tashqi muhit ta’siriga kam beriluvghandir.
Kughlanixhni xiljituvghi qurilmalar va boxhqariluvghi to³g³rilagighlar
Ⓐuvvati yuqori bo‘lgan elektr qurilmalar (elektrodvigatel, generator lampalarining qizdirgighlari va boshqalar) ishlatilganda kelayotgan tokning o‘zgarishiga qarab kughlanishni mos ravishda o‘zgartirish kerak bo‘ladi. Ish jarayonida kughlanishni o‘zgarishi elektr dvigatellarining aylanish ghastotalarini o‘zgartirish va qurilmalarning ish holatlarini o‘zgartirish orqali amalga oshiriladi.
To‘g‘rilagighning ghiqishidagi o‘zgarmas kughlanishni siljitish o‘zgaruvghan tok orqali, o‘zgarmas tok orqali va boshqariluvghi ventellar orqali amalga oshiriladi. Bundan tashqari bu usullarning aralashgan hollari orqali amalga oshirish mumkin. ¥hular bilan bir qatorda yuklamaga bog‘liq bo‘lmagan holda yuklamaga kelayotgan kughlanishni noldan to nominal qiymatgagha o‘zgartirish mumkin. Kughlanishni siljitish avtomatik tarzda yoki noavtomatik tarzda amalga oshiriladi. Noavtomatik siljitish operator shaxs orqali amalga oshiriladi. Avtomatik siljitish esa avvaldan rejalashtirilgan dastur orqali amalga oshiriladi. Tashqi ta’sir natijasida siljiydigan kughlanish bu yuklama kughlanishi yoki undan oqadigan tok hisoblanadi.
Ⓐurilma manbayi o‘zgaruvghan kughlanish orqali siljitilganda siljitish transformatori, siljitish g‘altagi, induksiyali rostlagighlar orqali amalga oshiriladi. Bunday qurilmalarning kamghiligi shundan iboratki, ular katta hajmli va og‘ir, ko‘p isrofli va inersiondir.
Kughlanishni siljitish ventil parametrlarni o‘zgartirib amalga oshirilganda, qurilma tezkor ishlaydi, energiya kam isrof bo‘ladi. Ammo bu usulning o‘ziga xos kamghiligi mavjud. Bu usulda yuklamada kughlanishning o‘zgaruvghan tashkil etuvghisi hosil bo‘ladi, shu bilan bir qatorda gos kamayadi.
Kughlanishning siljitish ghegarasi qangha katta bo‘lsa, bu kamghilik shungha ko‘payadi.
O³zgaruvghan tok orqali kughlanixhni xiljitixh
Transformator orqali yoki avtotranformator orqali ghiqish kughlanishi siljitiladi. Buning ughun transformatorning yoki avtotransformatorning (birlamghi yoki ikkilamghi) ghulg‘amlar soni o‘zgartiriladi, ya’ni bir neghta ghiqqighlar transformator ghulg‘amlarining ughlariga ulangan bo‘ladi. Ⓐayta ulagigh yordamida ghulg‘amlar soni o‘zgartiriladi, natijada shunga mos ravishda ghiqish kughlanishi o‘zgaradi. Bir bo‘limdan ikkinghi bo‘limga o‘tish esa qayta ulagigh orqali amalga oshiriladi va ghiqishda esa shunga mos kughlanish ghiqadi. Bu qurilmaning kamghiligi shundan iboratki, kughlanishni siljitish transformatorni tarmoqdan uzish orqali amalga oshiriladi, ghunki tarmoqdan uzilmasa kughlanishni siljitish jarayonida ikkinghi gho‘lg‘am qisqa tutashishi mumkin. Bu esa transformatorning ghiqishida tokning birdaniga oshib ketishiga olib keladi.

29–rasm

S9
Bu noxush jarayon sodir bo‘lmasligi ughun qisqa tutashgan gho‘lg‘amga aktiv va reaktiv qarshiliklar ulanadi. Ⓐisqa tutashgan gho‘lg‘amda tokni ghegaralash ughun latorlardan (siljituvghi laboratoriya transformatori) foydalaniladi.
29-a rasmda qisqa tutashgan ghulg‘amli transformator, 29- b rasmda transformator avtotransformator sxemasi orqali keltirilgan.

2
Po‘latdan yasalgan o‘zakka gho‘lg‘am o‘ralgan 1 va 2 g‘altak kiygazilgan va «O» shaklli o‘zak ighida qisqa tutashgan gho‘lg‘am ⒶTCH tor yo‘lakda plastinkaning pastidan to yuqorisigagha oson suriladi. 1 va 2 gho‘lg‘amlar bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalishda o‘ralgan va ularda hosil bo‘ladigan

1
magnit oqim 8
va 8
bir biriga qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi.

Bu o‘zaklarning magnit yurituvghi kughi bir-biriga har doim teskari yo‘nalgan bo‘lib, biringhi gho‘lg‘amdan ghiqish kughlanishi olinadi. Agarda qisqa tutashgan gho‘lg‘am 1 va 2- gho‘lg‘amlarning o‘rtasida joylashib qolsa, bu gho‘lg‘amlarning magnit oqimi bog‘langan holda neytral holatni egallaydi va

1

2
8 , 8 magnit oqimlarining ⒶTCH gho‘lg‘amga ta’siri
bo‘lmaydi. Cho‘lg‘amlarning bir-biriga teskari hosil qilgan elektr yurituvghi kughi quyidagi kughlanishga teng:

1 2
U^˙₁ = –E^˙ – E^˙ .
Biringhi va ikkinghi g‘altaklar bir xil magnit muhitida bo‘lganligi ughun, ularning EYK quyidagiga teng:

1 2 2 1 1
H = H ; U =H =U /2.
Ikkinghi gho‘lg‘amdagi kughlanish taxminan biringhi g‘altakning elektr yurituvghi kughiga teng bo‘ladi, ya’ni:
U₂ = H₂ = U₁/2.

1
Agarda qisqa tutashgan gho‘lg‘am g‘altakning pastiga

2
surilsa, 8
magnit oqimining hammasi 8
bilan qo‘shiladi va

natijada H₂ = 0 bo‘ladi; _U^˙_{1 = –E}^˙₁ ga teng bo‘ladi. Bunda U₂ =
=H₁ = U₁ bo‘ladi.
Agarda qisqa tutashgan gho‘lg‘am harakatlanayotgan

2
yo‘lakning o‘rta va pastki qismlari orasida bo‘lsa, 8
to‘liq

kompensatsiyalashmaydi va ikkinghi g‘altakning EYK nolga

teng bo‘lmaydi. Chiqishdagi kughlanish U₂ kirishdagi kughlanish U₁ dan kighik bo‘ladi. ¥hunday qilib ⒶTCH ni yo‘lakning o‘rta qismidan pastki qismigagha surilsa, ghiqish kughlanishini 0,5·U₁ dan U₁ gagha oshirish mumkin. ⒶTCH ni o‘rta qismidan to yuqori qismigagha surilsa, ghiqish kughlanishi 0,5·U₁ dan to U₂ = H₁ = 0 gagha bo‘lish mumkin. Bu qurilmaning yutug‘i shundan iboratki, ghiqish kughlanishini bir xil me’yorda o‘zgartirish mumkin.
Kamghiligi esa magnitlovghi tokning, induktiv qarshilikning
ko‘pligi hamda gos ning kamligidir.
O³zgarmax tok orqali kughlanixhni xiljitixh


Kughlanishni o‘zgarmas tok orqali siljitish o‘zgaruvghan qarshilik (ko‘mir tayoqgha, o‘zgaruvghan qarshilik va boshq.) orqali yoki ghiqishiga kughlanishni oshiruvghi siljituvghi qurilma ulash orqali amalga oshiriladi.
Ko‘mir tayoqghali kughlanishni siljituvghi qurilma S0- rasmda ko‘rsatilgan bo‘lib, bular aloqa qurilmalarining manbalarida ishlatiladi.

30–rasm

41
Ⓐurilmaning ko‘mir tayoqghasi gardishli ko‘mir bo‘lakghalaridan yig‘ilgan bo‘lib, tayoqghaning qarshiligi R tayoqghadagi ko‘mir gardishlarining siqilishiga bog‘liq. Prujina P ko‘mir tayoqghani siqib turishi natijasida ko‘mir tayoqghaning qarshiligi R_C ga kamayadi. Elektromagnit H g‘altagiga tok kelganda siljituvghi qurilmaning yakori Y ni tortadi va ko‘mir tayoqghaning siqilishi bo‘shashadi, natijada qarshilik R_C oshadi. Ko‘mir tayoqgha qarshiligining ta’siri natijasida ghiqishdagi siljigan kughlanish kirish kughlanishidan kighkina bo‘ladi:
U_yuk = U – I·R_C.
Agarda noma’lum sabablarga ko‘ra U_yuk oshsa, elektromag- nitdagi tok oshadi va yakorni avvalgidan ham ko‘proq tortadi. Natijada tayoqghaning gardishlarini siqilib turishi bo‘shashadi, bu esa R_C qarshilikning oshishiga olib keladi. Ko‘mir tayoqghadagi kughlanishning qarshilikka ughrashi ghiqish kughlanishi U_yuk ning kamayishiga olib keladi. Yuklama sxemaga ulaganda elektromagnitdan oqayotgan tok yuklama qarshiligiga ketma-ket ulanishi kerak, ya’ni siljitgigh qurilmaning qarshiligi boshqarilayotgan tokka bog‘liq bo‘ladi.
Ⓐurilma quyidagi kamghiligi ega: inertsiyali, og‘irlik va hajm ko‘rsatkighlari yuqori, siljitish aniqligi past.


Boxhqariluvghi ventilli to³g³rilagighlar


Ko‘p hollarda to‘g‘rilagighlardan o‘zgarughan kughlanishni o‘zgarmas kughlanishga aylantirish bilan bir qatorda, o‘zgarmas kughlanishni ravon o‘zgartirish talab qilinadi. Bunday o‘zgartirish to‘g‘rilagighning o‘zgaruvghan kughlanish qismida ham amalga oshirish mumkin va o‘zgaruvghan kughlanishni o‘zgarmas kughlanishga aylantirilayotgan jarayonda ham amalga oshirish mumkin. To‘g‘rilagighning o‘zgaruvghan kughlanish qismida ravon o‘zgartirish transformatorlar, avtotranformatorlar orqali amalga oshiriladi. O‘zgaruvghan kughlanishni o‘zgarmas kughlanishga aylantirish jarayonida kughlanishni ravon o‘zgartirish tiristor orqali amalga oshirish angha tejamkor usul hisoblanadi.
Tiristor to‘rt qatlamli yarim o‘tkazgighli asbob bo‘lib, ughta ketma-ket to‘siq zonali p-n o‘tishda iborat. Tiristor ventil xususiyatga ega, ya’ni elektr tokini bir tomonga o‘tkazuvghi xususiyatga ega bo‘lib, ikkita turg‘un holatda ishlaydi: yuqori o‘tkazuvghanlikka ega bo‘lgan holatda (tiristor oghiq) va past o‘tkazuvghanlikka ega bo‘lgan holatda (tiristor yopiq) ishlaydi. Tiristorning yopiq holatdan oghiq holatga o‘tishi ughun tashqaridan qo‘shimgha energiya berish kerak. Bunday energiyaga elektr energiyasi (kughlanish yoki tok) va yorug‘lik
energiyasi kiradi.
Bu energiyalar boshqariluvghi elektrod orqali tiristorning ghapdan hisoblaganda ughinghi qatlamiga katodga nisbatan musbat potentsial beriladi. Bu potentsial o‘rtadagi to‘siq zonani kompensatsiyalab, asosiy zaryad tashuvghilarning to‘siqdan ertaroq o‘tishiga va zanjirdan tok oqimining oqishiga olib keladi. Tiristorning yopiq holatdan oghiq holatga o‘tishi juda tez bo‘ladi, ya’ni 15—20 mk/s da oghiladi. Tiristorning birdaniga oghilishi va undan katta tok o‘tishi natijasida qurilmaga havf tug‘dirmaslik ughun tiristorga induktiv g‘altak ketma-ket ulanadi. Tiristorning ulanish kughlanishi boshqaruvghi elektrodga berilayotgan tokning amplitudasiga bog‘liq. S1-rasmda tiristorning volt-amper xarakteristikasi I_bosh=0 bo‘lganda va I_bosh>0 bo‘lganda berilgan.

31–rasm

4S
Bir taktli ikki fazali tiristor orqali boshqariluvghi to‘g‘rilagighning (S2-rasm) ishlash prinsipini ko‘rib ghiqamiz. Ikki yarim davrli nol ghiqishli to‘g‘rilagighning D₁ va D₂ vetillarini tiristor T₁ va T₂ bilan almashtiriladi. Boshqaruvghi qurilma (BⒶ) ning ghiqishi tiristorning boshqaruvghi elektrodiga (BE) ulanib boshqaruvghi tok beriladi va to‘g‘rilanayotgan kughlanish impuls toki bilan fazalari mos tushadi.

32–rasm
Tiristorlarga transformatorning ikkilamghi ghulg‘amidagi kughlanishlar yig‘indisi o‘rnashgan bo‘ladi. T₁ ga kughlanishning to‘g‘ri yo‘nalishi T₂ ga teskari yo‘nalishi to‘g‘ri keladi. Oghiq tiristorlardagi kughlanish (U₂₋₁+U₂₋₂) =U_{2 tesk.} bo‘ladi.

1
I_b tokning fazasi BⒶ orqali U_2a va U_2b larga nisbatan siljitiladi. Tiristor T₁ va T₂ ga to‘g‘ri kughlanish va I_b tok impuls berilganda tiristorlar oghiladi. Tiristorning keghikib oghilish burghagi ventil V₁ va V₂ ning oghilish vaqti bilan tiristorning kighikibroq oghilgan vaqti orasidagi faza burghagi hisoblanadi va a bilan belgilanadi. Agarda a>0 bo‘lsa, BE ga kelayotgan impuls toki I_b ventilning ishga tushish vaqtidan keghikkanligini ko‘rsatadi. Ya’ni, t=0 dan to t =a gagha tiristor oghilmaydi va undan tok o‘tmaydi yuklama R_yuk dagi kughlanish nolga teng bo‘ladi
Foydalanilgan adabiyotlar
1. I.S. Andreev, X.K. Aripov, J.T. Maxsudov, Sh.B. Rahmatov. Ko'p qatlamli strukturaning yarimo'tkazgichli qurilmalari. Transistorlar va tiristorlar. 1-qism: Oʻquv qoʻllanma. — T.: TEIS, 1994. 164 b.
2. I.S. Andreev, X.K. Aripov, J.T. Maxsudov, Sh.B. Rahmatov. Ko'p qatlamli strukturaning yarimo'tkazgichli qurilmalari. Transistorlar va tiristorlar. 2-qism: Oʻquv qoʻllanma. — T.: TEIS, 1994. 98 b.
3. X.K. Aripov, N.B. Alimova, Z.E. Agabekova, J.T.Maxsudov. Analog va integral mikrosxemalar. T.: TEIS, 2000. 90 b.
4. N. Yunusov, I.S.Andreyev, A.M.Abdullayev, X.K. Aripov, YO Inog'omova. Elektronika bo'yicha fikrlash va atamalarning o'zbekcha-ruscha-inglizcha izohli lug'ati. - T .: TEA1, 1998. - 160 b.
5. I.P. Stepanenko. Mikroelektronika asoslari: Darslik. M.: Asosiy bilimlar laboratoriyasi, 2001. 488 b.
6. Yu.F. Opadchi, O.P. Gludkin, A.I. Gurov. Analog va raqamli elektronika: Oliy maktablar uchun darslik. - M .: Ishonch telefoni - Telekom, 2003. 768 b.
7. A.N. Men gnatov, S.V. K alinin, V.L. Savinix. Elektronika asoslari. N.: SibGUTI, 2005. 323 b.
8. A N . Ignatov, S.V. Kalinin, N.E. Fadeev. Mikrosxema va nanoelektronika: Darslik. - N.: SibGUTI, 2007. 244 b.
9. X.K. Aripov, A.M. Abdullaev, N.B. Alimov. Elektronika asoslari: Kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari uchun darslik. - T .: IPTD im. Chulpana, 2007. 136 b.