N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

psixika -
bevosita kuzatilmaydigan, lekin qo’shimcha ifodalar orqali aniqlanadigan 
yaqqol bo’lmagan voqelik Psixika -
turli odamlarda yoshi, jinsi, asab 
tizimining turi, muhit va tarbiya sharoiti, orttirilgan tajriba, ma’lum hayotiy 
vaziyat va ko’pgina boshqa omillarga bog’liq ravishda bir talay o’ziga xos 
takrorlanmas, noyob turlari, belgilari, turli ifodabri mavjud bo’lgw
Ыг
«uncage 
ega bo’lmagan
ve 
bir
f
d ipda ishiab ckiqilmagan ob’ekt.
Psixika - faol, magtadga muvofiq jarayon.
Idrok qilish, xotira, ong yoki 
psixomotorikaning o’zini emas, balki sfau kabi hodisalar, jarayonlar xos bo’lgan 
insonning
psixik faolligini namoyon qiladi. S.L. Rubinshteynning fikriga ko’ra, 
psixikaning o ’ziga xos xususiyati uning individga, sub’ektga tegiskliligidir.
Boshqa xususiyati esa -
sub’tktning psixikadan, ongdan mustaqil ob’ektga
bo’lgan munosabaiL
«Наг qanday psixik hodisa boshqalaridan ajratilib, 
nimaningdir kechinmasi ekanligiga binoan, ma’lum 
kechinma
sifadda 
belgilanadi, ichki tabiati uning taahqi olamga bo’lgan munosabati orqali 
namoyon bo’ladi»3. 
Psixikaning o ’ziga xosligi
uning voqelikning haqiqiy 
tomoni ekanligi -
haqiqiylik va m ukammallik
birliginining aksi ekanligidan 
iborat 
Psixika
- bu 
ob ’ektiv olamning sub ’ektiv tasviru
Psixika individning
' Rubinshteyn S.L. Osnovq obo’ey psixologii. M., 200$. B. 13.
«

---

hulq-atvori va faoliyatida shakllanadi, rivojlanadi va namoyon bo’ladi. Shunday 
ekan, psixikani ob’ektiv voqelikning insonning tashqi muhit bilan o’zaro 
ta’sirini tartibga keltiruvchi ideal obrazlarda sub’ektiv aks etishi, deb ta’riflash 
mumkin mojno. Psixikaning mazmuni o’zida 
psixik obrazlamigina.
(his-tuyg’uli 
va maqsadga muvofiq) emas, balki, 
obrazdan tashqari tarkibiy qismlam
i -
shaxsning umumqadriyatlami nazarda tutib ish ko’rishini, hodisalaming 
mazmun, mohiyatini, shuningdek, aqliy faoliyatni ham jamlaydi.
L.M. Vekkeming fikriga asosan, psixikaning empirik belgilari sifatida 
quyidagilar namoyon bo’ladi: 
predm etlilik
- obraz tashuvchining emas, balki, 
psixik obrazning yakuniy xususiyatlarini ob’ekt xossalarining atamalarida 
ifodalash; 
sub’ektlilik -
psixik obraz yoki ko’rinishda organning rivoji 
ko’rsatilmagan taqdirda; 
tuyg’ularga erishib bo’lmaslik -
obrazni emas, 
ob’ektning 
o’zini 
ko’ramiz; jonli 
mavjudotlar (hayvonlar)ning tirik 
organizmlaming xususiy shakti sifatidagi 
ichki sabab natijasida vujudga
keladigan faolligi.
Shunday qilib, ilmiy tilda 
psixikani miyaning tashqi, shuningdek, ichki
olam ni aks ettirish va shu asosda harakatni, hulq-atvorni tartibga solish
qobiliyati
sifatida ta’riflash mumkin. M.I. Yenikeevning ta’rifiga ko’ra, inson 
psixikasi - bu umuminsoniy tajribani o’zlashtirish asosida uning atrof-olam 
bilan faol o’zaro ta’sirini ta’minlovchi aks ettirib-tartibga soluvchi faoliyati.
Psixikaning paydo bo’Iishini sxema tarzida quyidagicha tasawur qilish 
mumkin: 
fizik , moddiy, voqelik jism oniy jarayonlar psixikada aks etishi
(birlamchi va ikkilamchi obrazlar).
Shu asosda, hodisalar mustaqil fan hisoblanmish psixologiyaning predmeti 
bo’lib xizmat qiladilar. 
Psixik hodisalar
sifatida tuyg’ular, fikrlar, istaklar, 
hislar, kechinmalami o’z ichiga olgan insonning ichki, sub’ektiv tajribasi qabul 
qilinadi. 
Bunday tajribaning asosiy xossasi bo’lib bevosita sub’ektga taqdim
etilganlik hisoblanadi
bu esa: 
p sixik jarayonlarning faqat о 'zimizda sodir
bo’libgina qolmasdan, balki, bevosita bizga ayon bo’Iishini
anglatadi: biz faqat 
ko’rib, his etib, fikrlab, xotirlab, istab qolmasdan, ko’rishimiz, his etishimiz, 
fikrlashimiz va shu kabilami bilamiz; intilib, ikkilanib yoki qaror qabul qilib 
qolmasdan, shu intilishlar, ikkilanishlar, qarorlar haqida bilamiz ham.
Bizning ichki olamimiz - bu turli voqealar sodir bo’ladigan xuddi bir
ulkan sahna, bizlar esa bir vaqtning o ’zida ham ishtirok etuvchilar, ham
tomoshabinlarmiz.
Psixologik faktlar
haqida gapirilganda 
psixika ifodalanishining kengroq
doirasi,
shuningdek, 
hulq-atvor turlari, jism oniy jarayonlar, psixosomatik
munosabatlar,
insonlar 
faoliyatining mahsuli, ijtimoiy-madaniy hodisalar
va
psixika mexanizmlari va qonuniyatlarini o’rganishga imkon yaratuvchi, psixika
9

---

o’z xossalari ochib berishi mumkin bo’lgan boshqa psixologik faktlar 
tushuniladi.
Ilm iy bilish
bayon qilish bilan cheklanmasdan, ularga tushuncha berilishini 
ham talab etadi, bu o’z navbatida, haqiqat va hodisalar bo’ysunadigan qonun va 
qonuniyatlaming kashf etilishini taxmin qiladi. SHu munosabat bilan, 
psixologiyani o’rganishda predmet vazifasini psixologik haqiqatlar va 
hodisalargina emas, shuningdek, psixik hayotning qommiyatlari ham o’taydilar.
1.3. Psixikaning vazifalari,
Psixika ta’rif,dan kelib chlcWan holda-
darajatari va tuzilishi
ikki asosiy vazifani bajaradi: 
aks ettiruvchi va
regufyativ
(moslashuvchanlik). 
P.A. 
Ponomarev psixikaning quyidagi vazifalarini ko’rsatib o’tadi: atrof-olam 
ta’sirlarining aks etishlari; insonlar hulq-atvorlari va faoliyatlarini tartibga 
solish; insonlaming atrof-olamdagi o’zlari tutgan o’rinlarini anglashlari.
Voqelikni psixik aks ettirish o*ziga xos xususiyatlarga
ega: psixika 
ob’ektiv voqelikni haqqoniy aks ettiradi; haqqoniy aks ettirish amaliyotda 
tekshiriladi; u rivojlantiriladi va takomillashtiriladi; faol harakatda namoyon 
bo’ladi; psixika shaxsiyat orqali o’z ma’nosini o’zgartiradi; u ilgarilab ketish 
xususiyatiga ega.
Psixik 
voqelikni 
shartli 
ravishda: 
ekzopsixika, 
endopsixika 
va
intropsixikaga ajratish mumkin. 
Ekzopsixika -
inson psixikasining bu bo’lagi 
organizmga nisbatan tashqi bo’lgan voqelikni aks ettiradi. 
Endopsixika -
inson 
organizmining holatini aks ettiruvchi psixik voqelikning bir bo’lagi. 
Intropsixika -
fikr, iroda kuchi, xayolot, tushlami o’z ichiga olgan psixik 
voqelikning bir qismi.
Psixika rivojining ikki darajasi mavjud: 
tuban xayuqori.
Psixikaning tuban 
darajasi 
anglanmagan ong ostini,
yuqorisi esa -
ongni
tashkil etadi. Bundan 
shunday xulosa kelib chiqadiki, psixika ongdan ko’ra anchagina kengroqdir. 
Ong - muzlikning ko’rinayotgan qismi bo’lib, uning katta qismini esa insonning 
anglangan nazoratidan yashiringan ong osti tashkil etadi.
Inson psixikasi tarkibiga: 
psixik jarayonlar:
bilish, hissiy, irodaviy va 
anglanmagan 
jarayonlar, psixik holatlar. motivatsion sohada -
ehtiyojlar, 
qiziqishlar, istaklar, intilishlar; 
emotsional sohada
- sezgilaming hissiy toni, 
emotsional aks ta’sir, kayfiyat, stress, affekt; 
irodaviysohada -
tashabbuskorlik, 
qaror qabul qilish, maqsadga yo’nalganlik, qat’iyatlilik; 
ongning umumiy
tarkibini ifodalovchi
- diqqatning turli darajalari, frustratsiya, apatiya va 
boshqalar; 
psixik xossalar.
yo’nalganlik, temperament, fe’l-atvor, qobiliyatlar 
kiradi.
Shu tarzda, inson psixikasi aks ettirish va tartibga solish faoliyatining yaxlit 
psixik hodisasi demakdir.
10

---

Psixikani tushunishga oid turli yondoshuvlar mavjud:
1. 
Antropsixizm ta ’limoti
(R. Dekart) - psixika faqat insonga xos.
2. 
Panpsixizm ta ’limoti
(frantsuz materialistlari) - tabiatning umumiy 
ruhlanganligi; psixika butun tabiatga, butun olamga xos (shu jumladan toshga 
ham).
3. 
Biopsixizm ta ’limoti -
psixika - bu tirik tabiatning xossasi 
(o’simliklarga ham xos).
4. 
Neyropsixizm ta’lim oti
(CH. Darvm) - psixika asab tizimi mavjud 
bo’lgan organizmlargagina xos.
5. 
M iyapsixizmi ta’limoti
(K.K. Aflotunov) - psixika faqat bosh miyali, 
naysimon asab tizimiga ega organizmlarda mavjud (bunga ko’ra, hasharotlarda 
psixika mavjud emas, chunki ular bosh miyasiz tugunli asab tizimiga ega).
6
. 
Tirik organizmlarda psixika kurtaklarining namoyon bo’lish mezotti
bo’lib ta ’sirchanlik kisobtanadi{