Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

 
2. O’zbekiston hududiga antropogen ta’sirning tarixiy iqtisodiy o’zgarib borishi 
 
O’zbekistonda  qanoatlanarli,  o’rtacha,  keskin,  tang  va faloqatli ekologik vaziyatlar 
mavjud.  
Qanoatlanarli  ekovaziyat  tizma  tog’larning  suvayrig’ich,  baland  va  o’rta 
balandlikdagi  tog’larning  yonbag’irlariga  xos.  Bu  hududlarda  tabiiy  sharoit  deyarli 
o’zgarmagan,  faqat  ayrim  o’simlik  va  hayvonlarning  miqdoriy  kamayishi  kuzatiladi  (9-
jadval).   
o’rtacha  ekovaziyat  o’rtacha  balandlikdagi  va  past  tog’lar,  qizilqum  va  Ustyurt 
platosining  ayrim  hududlariga  xos  bo’lib,  ularda  tuproq  va  o’simlik  qoplamining 
buzilish  belgilari  kuzatiladi.   
Keskin  ekovaziyat  adir,  ba’zan  past  tog’lar  yonbag’irlari,  prolyuvial  shleyflar, 
qarshi  cho’li  va  qizilqumning  ma’danlar qazib olinayotgan hududlari, Buxoro, qorako’l 
vohalarini  egallaydi.  Bu  ekovaziyatda  tabiatning  ayrim  komponentlarining  buzilishi 
kuzatiladi.   
Tang  ekovaziyat  quyi  Amudaryo,  Xorazm  viloyati  va  Qoraqalpog’istonning  katta 
qismini  egallaydi.  Bu  vaziyatda  buzilgan  geotizimlar  tiklanmaydigan  xususiyatlarga 
ega bo’ladi.  
Faloqatli  ekovaziyat Orolbo’yida Qoraqalpog’istonning Mo’ynoq tumani va butun 
Orol 
dengizi 
akvatoriyasiga 
mansub. 
Bunda 
geotizimlarning 
buzilishi 
va 
tiklanmaydigan  tabiiy  va ekologik  jarayonlar  kuchayadi. 

---

 
179 
Sanoat  korxonalari  va  tugunlari  (majmualari)  tabiiy  muhitga  ta’sir  etib  turli 
darajadagi  mahalliy  ekovaziyatlarning  tarkib  topishi  va  shakllanishiga  sharoit  yaratadi. 
Bunda  sanoat  korxonasi  (majmui)  atrofida  xalqasimon  bir  necha  ekovaziyat 
mintaqalari  tarkib  topadi.  Aniqlanishicha,  rangli  metallurgiya  korxonalarining  atrof 
muhitga  ta’sir  radiusi  («shamol  guli»  bo’yicha)  60  km  masofagacha  sezilishi 
kuzatiladi.  Demak,  ular  atrofida  tang,  keskin  va  o’rtacha  ekovaziyat  darajalariga  ega 
bo’lgan  mintaqalarni  ajratish  mumkin.  Bunday  darajalarni  Farg’ona,  Olmaliq,  quvasoy, 
Navoiy,CHirchiq  va  boshqa  shaharlardagi  sanoat  korxonalari  atrofida  ajratish  joiz. 
Lekin 
bu 
mikromintaqalarni 
mayda 
masshtabli 
Haritalarda 
ajratish 
iloji 
bo’lmaganligini  e’tiborga  olib,  ushbu  sanoat  shaharlarini  maxsus  shartli  belgilar 
asosida  tasvirlash  maqsadga  muvofiq  («O’zbekiston  Respublikasining  ekologik 
Haritasi»,  1992 y.) 
O’zbekiston  hududining  talay  qismida  asosan  o’rtacha  ekovaziyat  hukm  suradi, 
faqat  muayyan  kichik  areallarda  ko’proq  keskin  va  tang,  faloqatli  daraja  esa  xususan 
Orolbo’yi va dengizga  xos. 
 9-jadval