Bog'liq f2512a40664e9cd0d7040a3ffb565595 NAZARIY TILSHUNOSLIK MASALALARI (2)
Gapda shakl va mazmun. Malumki, har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat bolgan bir butunlikdir. Gapning bu ikki tomoni butunlik tarkibida ozaro alokada bolib, ular butunlik elementlari sifatida ozlarining alohida xususiyatlariga ega. Har ikkisi ham butunlik sifatida alohida elementlardan tuzilgan va gapda ular ozaro munosabatga kirishadi. Gapning singaktik strukturasi unda ifodalangan obyektiv mazmunni ifodalayotgan moddiy vositalar, yani sintaktik shakllardan iboratdir. Sintaktik struktura ham butunlik sifatida ozaro munosabatda bolgan bir necha elementlardan tashkil topadi. Bu unsurlar (elementlar) ananaviy tilshunoslikda gap bolaklari atamasi bilan nomlanadi. Biroq sintaktik struktura (tuzilish) tarkibidagi barcha sintaktik shakllar gap bolaklari tarkibiga kiritilmaydi. Ananaviy tilshunoslikda sintaktik shaklning tobe aloqaga kirishishi uning gap bolagi hisoblanishining bosh mezoni sanaladi.
Gap bolaklarini shakliy sintagmatik munosabatdagi vaziyatiga qarab belgilash butunni bolaklarga bolish asosiga zid keladi, chunki gap tarkibiga kirgan undash va kirish munosabatlari orqali ifodalangan birliklar, sintaktik struktura birligi sifatida qaralmaydi. Ananaviy tilshunoslikda sintaktik butunlik bolgan gapning faqat shakliy tuzilishi organilib, mazmuniy aspekti etibordan chetda qoldi. Gap semantikasini tadqiq etish XX asrning 60-yillaridan boshlandi. Gapning semantik tuzilishi uch uzvdan iborat boladi: - propozitiv;- modal; - kommunikativ.
Til birligi sifatidagi gap semantikasi, asosan, propozitiv va obyektiv modallikdan iborat bolib, nutq birligi sifatidagi gapda esa bu ikkisidan tashqari kommunikativlik va subektiv modallik qoshiladi.
N.YU.Shvedova gapning mazmuniy tuzilishi sifatida tipiklashtirilgan mano elementlarining mavhumlashgan holda til sistemasida aks etgan mazmunini tushunadi. U gap mazmunini ekstralingvistik omillarsiz, sof til materiallariga tayangan holda organishga harakat qiladi. O.I.Moskalskaya boshqa yonalish tarafdorlaridan biri bolib, u gapning nominativ minimumi elementlarining leksik manolariga asoslanadi, Bunda gapning mazmuniy tuzilishi tuzilish sxemalari chegarasidan tashqarida ajratiladi. E.N.Paduchevaning fikricha, gap manosi leksema manolaridan va sintaktik qurilmalarning manolaridan tashkil topadi. L.A.Novikov muayyan leksik-semantik kategoriya doirasidagi semasiologik va onomasiologik yondashuvni hisobga oladi va semasiologik yondashuvning ahamiyati etakchiligini korsatadi. Semasiologik aspekt denotativ yoki nominativ aspekt deb yuritiladi. Bu aspektni ifodalash uchun tilshunoslikka mantiq va falsafiy tadqiqotlar tasirida kirib kelgan propozitsiya atamasidan foydalaniladi. Propozitsiya atamasi ostida gapning subektiv mazmuni va gapning shakliy tuzilishi bilan bogliq ravishda yuzaga keladigan boshqa manolaridan farqlanuvchi obyektiv mazmun tushuniladi. Propozitsiya tushunchasi mantiqiy va semantik tushuncha bolib, dastlab tilshunoslar uni hukmning ifodalanish shakli sifatida qabul qilganlar. Propozitsiya semantik gushuncha tarzida inson ongida aks etgan borliqdagi predmet va hodisalar ortasidagi munosabat, borliqning muayyan vaziyatidir. Predikat esa propozitsiya bilan uzviy birlikda bolib, uni yuzaga chiqaruvchi vositadir. Shu jihatdan, har qanday propozitsiya muayyan sintaktik birliklar orqali ifodalanadi va har qanday gapning asosini propozitsiya tashkil qiladi.
Gapning propozitiv tuzilishini predikat va uning argumentlari shakllantiradi. Argumentlar predikatlarning bosh orinlarini toldirib keladi. Predikat va uning argumentlari munosabati sintaktik modellarni vujudga kelgiradi. Sintaktik modellar malum sintaktik mano asosida malum sintaktik maydonni hosil qiladi.
Propozitsiya obyektiv borliqning malum bir nutq vaziyati bilan bogliq parchasi, elementi bolib, gap semantikasida muhim orin tutadi.
Klassik mantiqda propozitsiya yoki mantiqiy hukm deyilganda, borliqning malum predikatlari asosida tasdiq yoki inkor shaklida muayyan xabar beruvchi fikr ifodasi tushunilgan. Bugungi kunda tilshunoslikda kopchilik mutaxassislar gap semantikasida oz ifodasini topgan obyektiv mazmunni propozitsiya atamasi orqali ifodalaydilar.
Ayrim olimlar vaziyat tushunchasini inson ongi asosida-ruhiy vaziyatga nisbatan qollaydilar, bunda gap mazmunida ekstralingvistik omillarni rad etmagan holda, til ifodasini obyektiv borliq, vaziyat bilan inson ongida mavjud bolgan obyektiv borliq obrazlari asosida boglanishiga asoslanadilar. Mazmuniy struktura bilan ish koruvchi barcha olimlar gapning mazmuniy strukturasi ozi ifodalagan obyektiv reallik strukturasi bilan bir xildir deb hisoblaydilar.
Ch.Fillmor ramziy mantiqning predikat-argument tamoyilidan foydalanib, mazmuniy strukturani ichki struktura deb ataydi. V.G.Gak ichki strukturani vaziyat bilan bir xil bolgan leksik-sintaktik tuzilishdir deb xisoblaydi va ichki struktura predikat bilan quyidagi aktantlarni oz ichiga olishini korsatadi: 1) subekt; 2) obekt; 3) adresat; 4) initsiator, qurol, sabab (u jarayonni yuzaga chiqarish uchun yordam beruvchi yoki tosqinlik qiluvchi substansiya); 5) fazoviy konkretlashtiruvchi (harakatning yuzaga chiqishi yoki tugash orni) qism (subekt yoki subektni tashkil qilgan substansiya).
Ozaro munosabatda bolgan predmet, hodisa, xususiyat, harakat va h.k. birligidan tashkil topgan obyektiv borliqning alohida elementlar ansambli esa gapning denotati hisoblanadi. Gap denotati bolgan alohida elementlar ansambli kopchilik adabiyotlarda vaziyat (situatsiya) atamasi bilan nomlanadi. Har qanday vaziyat turli elementlarning ozaro munosabatidan tashkil topgan bir butunlik sistemadir.
Ananaga kora, gap hukmning sozlar vositasida ifodalanishi deb qaraladi. Shunga kora, sintaksis mantiqiy kategoriyalar asosida organiladi. Hukm mantiqda subekt-predikat munosabatidan tashkil topgani sababli gap mazmuni ham subekt-predikat strukturalariga ajratiladi. Subekt ega va ega tarkibiga, predikat kesim va kesim tarkibiga tenglashtiriladi.
Gapga til-nutq dixotomiyasi asosida yondashadigan bolsak, til birligi sifatida gapning struktur sxemasi, qolipi tushuniladi. Bu qolip konkret vaziyat bilan boglangan va real talaffuz qilingan jumlalar(nutqiy gap-lar)ning ikkinchi darajali belgilarini soqit qilish orqali hosil qilinadi. Natijada gapning eng muhim belgisi predikativlik va uni ifodalovchi vositalar asosida gapning eng kichik qolipi aniqlanadi. Bu qolip qanday harfiy korsatkichlar bilan ifodalanishidan qati nazar, kesim pozitsiyasi uchun xoslangan predikativ shakldagi predikat(soz)dir. Predikatni R bilan, predikativlik ifodalovchi shakllarni t bilan ifodalasak, gapning modeli Rt boladi.
Nazorat savollari:
1.Pozitsiya tushunchasini izohlang.
2.Gapning semantik tuzilishi kaysi uzvlardan iborat?