Neft-gazkimyo sanoati texnologiyasi

5.2. Dvigatellardagi yoqilg’i havo aralashmasining yonish jarayonini 
yaxshilovchi qo’ndirmalar 
  
Yoqilg’ining  muxim  xossalaridan  biri  uni  oson  va  oxirigacha  yonish 
qobiliyatidir.  Yoqilg’ilarning  bu  xossasini  yaxshilash  uchun  bir  necha  turdagi 
qo’ndirmalar 
ishlab 
chiqilgan, 
lekin 
ko’p 
qo’llanuvchi 
qo’ndirmalar 
antidetanatorlardir. 
Antidetanatorlar:  neft  mahsulotlarga  qo’ndirmalar  qo’llash  tarixi  aynan 
antidetonatordan  boshlangan:  bu  qo’ndirmalar  ishlab  chiqarishda  50  yildan  beri 
qo’llanilmoqda  (oktan  sonini  oshirish)  antidetonatorlarni  benzinlarga  ularning 
detanastiyaga mustaxkamligini va (oktan sonini oshirish) oshirish uchun qo’llaniladi  
Eng  aktiv  antidetonatorlar  metalorganik  birikmalardan  tashkil  topilgan. 
Sanoatda  avtomobil  va  aviastiya  benzinlar  ishlab  chiqarishda  qo’rg’oshinning 
organik  birikmasi  –  tetraetilqo’rg’oshin  (TEQ).  Qayta  ishlasho’llaniladi  TEQ  – 
rangsiz,  suvdan  og’ir  bo’lgan  juda  zaxarli  toksik  suyuqlikdir.  200
0
S  parchalanish 
bilan  qaynaydi.  TEQ  ni  qobiliyati  oksidlanish  vaziyatini  detonastiyasi  bilan 
tushuntiriladi.  TEQ  ni  yuqori  haroratda  yonish  kamerasida  yonishdan  juda  aktiv 
qo’rg’oshin  va  etil  radikalli  perikslar  bilan  reakstiyaga  kirishi  va  ularni  yo’qotish 
imkoniyatiga ega. Bunda qo’rg’oshin oksidi va uglevodorod oksidlovchi mahsulotlar 
xosil  bo’ladi.  Qo’rg’oshin    oksidi  havo  kislorodi  bilan  reakstiyaga  kirishib  yana 
qo’rg’oshin  (II)  oksidiga  aylanadi.  Perekis  molekulasini  har  bir  parchalanishi 
detonastiyaning  zanjiri  nazariyasiga  muvofiq  yangi  mustaqil  perikislar  xosil  qilishi 
mumkin.  Bu bilan detonastiya  uchun berilgan oz  miqdordagi TEQ  miqdorini  yuqori 
effektivligini tushuntiriladi. Kelib chiqishiga ko’ra turlicha bo’lgan benzinlarga TEQ 
miqdorining  bir  xilda  qo’shilishida  ularning  antidetanator  xossalari  bir  xil 
yaxshilanmaydi.  Benzinlarni  bu  xossasi  qabul  qiluvchanlik  deyiladi.  Qabul 
qiluvchanlik  uglevodorod  tarkibiga  va  nouglevodorod  qo’shimchalarni  birinchi 
navbatda  seroorganik  birikmalar  mavjudligiga  bog’liq.  TEQ  qabul  qiluvchanligiga 
parafin  uglevodorodlar  ega,  eng  kamiga  esa  olefin  va  aromatik.  Naften 
uglevodorodlari esa davriy xolatlarni egallaydi. To’g’ri xaydashdagi benzinlar odatda 

---

98 
 
termik kreking benzinlariga nisbatan eng ko’p TEQ qabul qiluvchanligiga ega, termik 
kreking benzinlariga nisbatan. Katalitik kreking va riforming benzinlardagi aromatik 
uglevodorod miqdorini oshirish ularning TEQ qabul qiluvchanligini yomonlashtiradi.    
TEQning birinchi bo’lagi effektiv xisoblanadi. TEQning keyingi qo’llanilishida 
benzinlarning  oktan  sonining  oshishi  sekinlashadi  shuning  uchun  benzinga  TEQni 
ko’p  miqdorda  qo’shish  iqtisodiy  jixatdan  qoplamaydi.  TEQ  yonishni  asosiy 
mahsulotlari  qo’rg’oshin  oksididir,  ya’ni  yonish  kamerasi  devorlaridagi  qattiq 
cho’kma.  Shuning  uchun  TEQni  olib  chiquvchi  deb  nomlanuvchi  aralashma  bilan 
benzinga  qo’shiladi.  Eng  effektiv  antidetonatorlar    brom  va  xlorning  organik 
birikmalari.  TEQ  va  xlor  va  brom  organik  birikmalarini  aralashmasi  benzinga 
antidetonastiya qo’ndirma sifatida qo’shilib etilli suyuqlik deyiladi. Bunday benzinlar 
oshirilgan    zaxarliligiga  ega  va  ularga  to’g’ri  munosabatda  bo’lish  uchun  ularning 
yorqin  ranglarga  bo’yaaladi.  Bu  maqsadda  etilli  benzinlarga  turli  bo’yooqlar 
qo’shiladi.  
 
Etillangan  benzin: 
Qayta ishlash – 66 pushti rangda 
Qayta ishlash – 76 yashil 
AI – 93 ko’k va AI – 98 sariq 
Aviatstiya benzinlari 
B – 91/115 – yashil rang 
B – 95/130 – sariq 
B – 100/130 – yorqin pushti rangda bo’ladi. 
 
Benzinlarni  bo’yash  uchun  3  dan  10  meyorgacha  1  kg  benzinga  bo’yoq 
qo’shiladi. Etilli suyuqlikga 0,4 gr qo’shiladi. 
Keyingi  yillarda  TEQ  bilan  birga  antidetonatorlar  sifatida  tetreetilqo’rg’oshin 
xam  ishlab  chiqarilmoqda.  Bu  birikma  TEQ  ga  nisbatan  yuqori  oktanli  benzinlar 
uchun  effektiv.  Xozirgi  paytda  benzindagi  antidetonatorlarni  qo’g’oshinni 
kamaytirishga  xarakat  qilinmoqda.  Bu  bilan  bog’liq  ravishda  benzinlarning 

---

99 
 
detonatstiya  mustaxkamligini  yaxshilash  uchun  turli  xil  notekis  birikmalar 
tekshirilmoqda  va  sinalmoqda.  Yuqori  oktanli  komponentlar  sifatida  kislorodli 
birikmalar  qo’llash  taklif  qilinmoqda.  Antidetanatstiya  qo’ndirmalar  sifatida 
marganest birikmalarini tekshirish davom etmoqda. Bu birikmalar stiklopentadienil – 
trikorbonilmarganest effektivligi bo’yicha TEQdan qolishmaydi lekin 300 marta kam 
toksik.  Lekin  stiklopentadienil  –  trikorbonilmarganest  yonishidan  qoldiq  xosil 
bo’ladi.  Bu  yonish  svichalariga  salbiy  ta’sir  ko’satadi.  Xozircha  bu  etishmovchilik 
tuzatilgani yo’q.