Neft mahsulotlarini sifat koʻrsatkichlarini yaxshilovchi qoʻshimchalar olish oktanlar sonini oshiruvchi qoʻshimchalar sintezi

Abstract
: This article examines one of the problems in the petrochemical industry: 
improving the physicochemical properties of petroleum, analyzing the 
physicochemical requirements for oil quality, analyzing the quality of petroleum 
products with additives that improve the quality of fuels, and analyzing the quality 
requirements of petroleum products. The demand for additives in the market and the 
technology of additives industry in European countries were studied, research was 
conducted on increasing the octane number to improve oil quality, and 
recommendations were made on the technology of production of additives to increase 
the surface tension against evaporation measures. 
Keywords
: increase in oil prices, physicochemical requirements, increase in oil 
density, decrease in surface tension viscosity, prevention of evaporation, increase in 
octane number, high-grade oil, recommendations, conclusion 
 
KIRISH 
Mavzu dolzarbligi: "Yoqilgʻi samaradorligiga erishish" - bu borada soʻngi 
yillarda koʻplab olimlar izlanishlar olib bormoqda. Buning eng asosiy sabablaridan biri 
neft narxidagi keskin oʻsish dir.Xususan Oʻzbekistonda ham 2019-2020 yildagi 
epidemiologik holat tufayli ishlab chiqarish, texnologik transport oqim pasayishi 
hisobiga neftni tan narida keskin oʻsish kuzatilmadi, ammo 2020- yil oxiriga kelib 
keskin oʻzgarish kuzatila boshladi.Neftning Bugungi kunda tan narxining oshishi 
sababi ishlab chiqarish, sanoat zonalarining kengayayotgani, avto transport vositalari 
soni ortayotgani qisqacha qilib aytganda unga boʻlgan talab oshayotgani bilan bogʻliq. 
1-diagramma 2017-2020 yillar mobaynida Oʻzbekiston neft barrel narxining 
oʻsish surʼatlari va kutilayotgan 2022- yil prognozi. 
Shu bilan birga Respublikamizda yildan yilga neftni qazib olish va qayta ishlash 
massasi ortib bormoqda xususan 2020- yil sarhisobi boʻyicha 733, 6 ming tonnani 
tashkil qilgan. 
Respublikamizda ham bugun neft mahsulotlarini ishlab chiqarish va qayta 
ishlashni takomillashtirish avvalo neftni ichki tan narxini tushirish, resurslarni tejash, 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
239

---

sifat koʻrsatkichlari oshirish va ekologik zararni kamaytirishga qaratilgan.[1] Bugun 
nafaqat neft mahsulotlariga balki ularga qoʻyiladigan talablar ham oshgan.Yevropa 
mamlakatlarida avtomobil yoqilgʻilariga qatʼiy talablar ishlab chiqilgan boʻlib 
avtomobil yoqilgʻisi avvalo yonganda havoni ifloslantirish darajasi, mashina 
mexanizmlariga xavfsizlik darajasi, yonganda qoldiqsiz yonishi kabi talablarga javob 
bera oladigan yoqilgʻilarni transport vositalarida foydalanish talab etiladi. Muhtaram 
prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan neft kimyosi sanoatini qaytadan tatbiq 
qilish chora tadbirlari toʻgʻrisidagi koʻrsatmasiga asosan, endilikda yurtimizda ham 
neft mahsulotlarini sifatiga boʻlgan talab ancha dolzarb masalaga aylandi.2021-yil 
statistikasiga koʻra Oʻzbekiston havosi ifloslanish darajasi boʻyicha 14- oʻrinni 
egallagan, bunday koʻrsatkich bizning oldimizda turgan jiddiy chora tadbirlar 
zaruratini keltirib chiqarmoqda. 
Ichki yonish dvigatellari tomonidan ishlab chiqariluvchi chiqindi gazlar miqdorini 
kamaytirish 
ancha 
jiddiy 
muammodir. 
Hozirda 
Respublikamizda 
ham 
foydalanilayotgan zamonaviy avtomobillar yuqori oktanli yoqilgʻilarni qoʻllashni talab 
qiladi va ular yoʻriqnomasida qatʼiyan 92, 95 va 98 motor oktan sifatidan past 
yoqilgʻidan foydalanish taqiqlangan. Bunday yoqilgʻi sifatiga esa alkillanish 
jarayonlari yordamida benzinni chuqur modifikatsiya qilish, izomerizatsiya va katalitik 
yorilish yoki yoqilgʻiga maxsus yuqori oktanli qoʻshimchalarni kiritish orqali erishish 
mumkin. Yoqilgʻi Ishlab chiqaruvchilar tomonidan yoqilgʻi sifatiga qoʻyiladigan 
talablarni (umumiy oltingugurt miqdori, yonishning toʻliqligi, yoqilgʻining moylash 
xususiyatlari va aromatik birikmalarning tarkibi) mavjud boʻlib bugun ularga talab 
yanada qatʼiylashmoqda. 
Ushbu maqolada avvalo oliy navli benzin narxi kun sayin oshayotgani sabab 
avtomobillar uchun oʻz talablaridan bir pogʻona past sifatli benzin xarid qilgan xolda 
unga qoʻshimcha kiritib avtomobil talab darajasidagi yoʻqilgʻi sifatini hosil qilish 
imkoniyatini beradigan qoʻshimchalar sintezi haqida va arzon xom ashyo 
materiallaridan samarali qoʻshimchalar olish istiqbollari haqida qisqacha maʼlumot 
berib oʻtamiz. 
TADQIQOT MAQSADI:
 
Bugun Respublikamizda neftni qayta ishlash 
jarayonidagi mexanizmlar eskirgani, neftni qayta ishlash zavodlarining xomashyo 
bazasi yomonlashgani hisobiga yuqori sifatli neft mahsulotlarini olish jarayoni 
murakkablashmoqda. 
Tozalangan yogʻlarning umumiy hajmini, ogʻir, nordon xom neftlar ulushiga 
nisbatan oshirish, sifatsiz xom ashyo materiallarni turli xil tozalash va katalitik qayta 
ishlash zavodlarida qayta ishlash zarur boʻlgan va yoqilgʻi samaradorligini oshirish 
uchun samarali qoʻshimchalar ishlab chiqarish hozirda dolzarb boʻlib bormoqda. 
Ekologik toza qoʻshimchalarni sintez qilish jarayonlarini ishlab chiqish va amalga 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
240

---

oshirish avtomobil yoqilgʻisi neft-kimyo sanoatini rivojlantirishning ustuvor 
yoʻnalishiga aylantirish.
MAVZU YUZASIDAN ADABIYOTLAR TAXLILI 
Zamonaviy mashinalarda qoʻllaniladigan yuqori oktanli qoʻshimchalar, alkil tert-
butil efirlari koʻproq qoʻllaniladi.Ularning sintezi ATBE izobutilenning (i-C4H8) 
alifatik spirtlar bilan oʻzaro taʼsiri reaktsiyasiga asoslangan.Neftni qayta ishlash 
zavodida KT-1 tipidagi katalitik kreking qurilmasining izobutan-izobutilen 
fraktsiyasida taʼminlash mumkin. Muqobil arzon xom ashyo sifatida ATBE sintezi 
uchun materiallar, qishloq xoʻjaligi mahsulotlari masalan, bioetanolni ham qoʻllash 
mumkin.Ushbu jarayonda 20-24 Izobutilenning etanol bilan alkillanish jarayonlarini 
tekshirish, izopropanol, propanol, izobutanol, n-butanol, pentanol-2, 3-metilbutanol-1 
va pentanol-1 juda muhim.25-29 Benzin komponentlari sifatida ATAE (alkil tert-alkil 
eter) dan foydalanish foydali boʻlishi kutilmoqda.ATBE qulayliklari shundaki oktan 
sonining yuqori qiymatlari >100, efirlarning past toksikligi va eksfoliatsiya taʼsirining 
yoʻqligi, bundan tashqari, molekuladagi uglerod atomlari soni 6-8 ni tashkil qiladi va 
normal qaynash 90-150 °C oraligʻida boʻlib, bu benzinning ichki yonish dvigatellarida 
ishlashi uchun qulaydir. Shuningdek, bu holda, C2-C5 spirtlarining nisbatan arzon xom 
ashyosi bazasini mavjudligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. 
Ushbu tadqiqot bir qator istiqbolli uchinchi darajali efirlarni sintez qilish 
texnologiyasini ishlab chiqishga qaratilgan boʻlib, 6-8 molekuladagi uglerod atomlari 
soni: etil tert-butil (ETBE); izo-butil-tert-butil (IBTBE) va izo-propil-tert-amil 
(IPTAE)lar asnosidadir. 
METADOLOGIYA 
ATAE ishlab chiqarish past molekulyar ogʻirlikdagi izoolefinlarning alkillanish 
katalizatorlar ishtirokida spirtlar (C1-C5) reaktsiyasiga asoslangan, ATAE ni olish 
jarayoni qoʻydagi bosqichlardan iborat: reaktivlar va katalizatorlar tayyorlash; efirlarni 
sintez qilish va olingan xom ashyoni tahlil qilish va eksternlarni tozalash. 
Dvigatel uchun yuqori oktanli qoʻshimchalar sifatida ishlatiladigan bir nechta 
ATAE sintezi uchun zarur boʻlgan kimyoviy reagentlar va yoqilgʻilar tayyorlandi, xom 
ashyoning tozaligi uchun sinovdan oʻtkazildi. Spirtli suyuqliklar (etanol va izobutanol) 
rektifikatsiya qilindi va keyin suvni olib tashlash uchun 3-4 soat davomida kaltsiy 
metalli ustida qayta oqimlandi. Soʻngra aralashma hosil boʻladi va sintez uchun 
yoʻnaltiriladi.Saqlash kaltsiylangan sintetik zeolitlar ustida amalga oshirildi. Sintezda 
ishlatiladigan spirt kamida 99, 7-99, 8% ni tashkil qiladi. Izobutilen ning suvsizlanish 
natijasida olingan spirtli suvsizlantirish moslamasida izobutil spirti, suvsizlanish 
jarayoni izobutil spirti 360-380ºC harorat oraligʻida katalizator ishtirokida amalga 
oshirildi bunda alyuminiy oksidi sifatida ishlatiladi. Katalizator sifatida KU-23 va KU-
2 makrogʻovak kationitlari ishlatiladi. 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
241

---

Kationitni tayyorlash odatda :ajratuvchi voronkaga solingan va ishlov berilgan 10% 
xlorid kislota eritmasi bilan 6-8 soat davomida amalga oshiriladi. Shundan soʻng, 
kationit distillangan bilan yuviladi va reaktsiya neytrallashtirgunga qadar suv bilan 
toʻldiriladi, vakuum ostida 100ºC dan yuqori boʻlmagan haroratda quritiladi. 
ATAE sintezi uchun 2 ta varianti oʻrnatildi. Variant 1:
Birinchi variantdagi reaksiyalarda-Termostatda borgan reaksiyada boʻyinli 
kolbadagi aralashmani reaksiya tezlashishi uchun issiqlik va aralashmani tez tez 
aralashtirib turish talab qilinadi. 
Variant 2: reaktsiya 
Boshlangʻich reaksiyada, reaksiyaga kirmagan mahsulotlarni ajratish va ikkinchi 
bosqichda qaytarilishi kerak, bunday holda, aylanma turdagi oʻrnatish qoʻllaniladi. 
Alkil-tert-butil efirlarini sintez qilish uchun yangi kislota katalizatorlarini yaratish 
boʻyicha tajriba oʻtkazildi. (ATBE) yuqori rentabellik va oz miqdorda yon mahsulot 
bilan, KU- navlarining umumiy gel sulfo-kationitlari 2-8 va KU-23P katalizator 
sifatida sinovdan oʻtkazildi. Bunda, katalizator sifatida tizimlar geteropoliyali kislota-
alyuminiy oksidi va geteropoliyali kislota - tabiiy laboratoriyada sintez qilingan zeolit 
qoʻllanildi. 
Kislota va issiqlikka chidamli kristall tuzilishga ega. Baʼzi kislotalar zeolitni 
oʻzgartirish uchun ishlatilgan. Fe3+ ionlarini, sulfosalitsil kislotasini, limon kislotasini 
(10%) olib tashlash uchun konsentratsiyasi), etilen-diamin-tetra-sirka kislotasi va 
uning disodiy tuzi EDTA (Trilon B, suvli) 10% konsentratsiyali eritma) qoʻllaniladi. 
Komplekslar bilan taʼminlash ikkalasida ham amalga oshirildi tabiiy (Nz) zeolitlar 
holati va xlorid kislotasi bilan ishlov berilgan katalizator namunalari (HtrZ) uchun 
zarur boʻlgan kislotali joylarning kuchini oshirish uchun katalizatorlarni HPA bilan 
taʼminlash amalga oshirildi.Katalizatorning kalsinlanishi natijasida PW12-HPA yuqori 
dispers holatga aylanadi, bunda PW12-HPA zarralari oʻziga xos katalitik va adsorbsion 
xususiyatlarga ega boʻldi. Zeolit hajmiga qisman kiritilgan tuzilmalar (1-2 nm) 
klasterlar bir tekis taqsimlangan zeolit yuzasida va reaktivlar uchun mavjud.
NATIJA MUHOKAMA 
Qoʻshimchalar Metil-tert-butil efir (MTBE), etil-tert-butil efir (ETBE) va 
izobutil-tert-butil efir (IBTBE) katalizatorlari yordamida sintez qilingan. ROH spirtli 
tuzilishining taʼsiri, katalizator turi, va jarayon sharoitlari (harorat, reagent nisbati va 
usullar) konvertatsiya darajasi boʻyicha boshlangʻich moddalar va ATBE hosil 
boʻlishining selektivligi oʻrganildi. Shunday qilib, eng yuqori selektivlik ATBE hosil 
boʻlishi uchun KU-2-8 va KU-23P (75-) sanoat sulfonik kation almashtirgichlarda 
amalga oshiriladi. 90% PMo12 - HPA/Al2O3 va PW12 - HPA/Al2O3, PMo12 - 
HPA/Nz va PW12- bilan solishtirganda oʻrganilayotgan sharoitlarda HPA/Nz 
tanlanadi (mos ravishda 75-80% va 50-60%), HPA bilan katalizatorlarda ATBE 
sintezining selektivligi ortib borishi aniqlandi.Spirtli birikmalardagi uglerod atomlari 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
242

---

sonining koʻpayishi, maksimal ravishda selektivlikka izobutilni berish orqali 
erishiladi.Spirtli ichimliklar; PMo12-HPA/Al2O3 katalizatorini yuklashda IBTBE 
rentabelligi 19% ni tashkil qiladi. HPA/Al2O3 vaqt oʻtishi bilan koʻproq barqarorlikka 
ega ekanligi qayt etildi. Efirlar va koʻpchilik ATBE sintezining boshlangʻich 
materiallari va reaktsiya mahsulotlariga asoslangan holda, yangi BI, BIE, BEM, IE va 
IBTBE seriyali oktanli qoʻshimchali kompozitsion qoʻshimchalar yaratilgan. 
1-jadval 
Benzinning Al-92 turi uchun antiknock xususiyatlar 
(Bu yerda: BI - Kompozit aralashmalar, OR-oktan reytingi, MM- dvigatellar turi 
RM-tadqiqot turi) 
Qushimchalar 
turalari 
OR 
OR miqdorini oshirish 
MM 
RM 
MM 
RM 
AL-92 uchun kompozitsion qoʻshimchalar 
BI-1 
84, 1 
94, 0 
0, 5 
1, 4 
BI-2 
84, 8 
94, 8 
1, 2 
2, 2 
BI-3 
85, 3 
95, 3 
1, 7 
2, 7 
BI-4 
86, 2 
96, 2 
2, 6 
3, 6 
BI-5 
87, 2 
96, 9 
3, 6 
4, 3 
BI-6 
87, 5 
97, 5 
3, 9 
4, 9 
BI-7 
88, 4 
98, 3 
4, 8 
5, 7 
Bl-8 
89, 1 
99, 1 
5, 5 
6, 5 
BI-9 
89, 7 
99, 7 
6, 1 
7, 1 
BI-10 
90, 5 
100, 7 
6, 9 
8, 1 
BI-11 
91, 6 
101, 9 
8, 0 
9, 3 
BI-12 
92, 6 
103, 0 
9, 0 
10, 4 
1-jadvalda AI-92 tayanch benzinining BI seriyali kompozit mavjud bo'lganda 
antiknock xususiyatlari ko'rsatilgan. 
2-jadvalda AI-92 benzinining boshqa kompozitsion qo'shimchalar qoʻshilganda, 
antiknock xususiyatlari ko'rsatilgan -( BIE, izo-butanol va etanoldan tayyorlangan) 
2-jadval 
5 va 10% (hajm) BIE mavjud bo'lgan benzin-kompozit aralashmalarining antiknock 
xususiyatlari-Al-92 navli benzin uchun. 
Qushimchalar 
Benzinga qoʻshilgan antinock komponentlar miqdori (%) 
5.0 
10.0 
OR 
MM 
Kuchaytir
ilgan 
OR 
RM 
Kuchaytirilgan 
OR 
MM 
Kuchaytirilgan 
OR 
RM 
Kuchaytirilgan 
OR 
AL-92 uchun kompozitsion qoʻshimchalar 
BIE-2 
87, 5 
3, 9 
97, 5 
4, 9 
90, 9 
7, 3 
101, 2 
7, 6 
BIE-3 
87, 7 
4, 1 
97, 7 
5, 1 
91, 7 
8, 1 
102, 0 
8, 4 
BIE-3 
87, 8 
4, 2 
97, 8 
5, 2 
92, 2 
8, 6 
102, 6 
9, 0 
BIE-5 
88, 0 
4, 4 
98, 0 
5, 4 
93, 2 
9, 6 
103, 7 
11, 1 
BIE-6 
88, 4 
4, 8 
98, 3 
5, 7 
93, 8 
10, 2 
104, 3 
11, 7 
BIE-7 
89, 4 
5, 4 
99, 4 
5, 6 
94, 9 
10, 9 
105, 2 
11, 4 
BIE-8 
89, 9 
5, 9 
99, 9 
6, 1 
96, 0 
12, 0 
105, 8 
12, 0 
BIE-9 
90, 2 
6, 2 
100, 2 
6, 4 
97, 3 
13, 3 
106, 6 
12, 8 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
243

---

BIE-10 
90, 9 
6, 9 
101, 2 
7, 4 
98, 4 
14, 4 
107, 5 
13, 9 
2-jadvaldagi maʼlumotlar shuni koʻrsatadiki, bu kompozitsion qoʻshimcha ham 
Al-92 benzin markasida oktanlar sonini oshirishga yordam beradi. 
Oʻrganilgan oktan qoʻshuvchi kompozitsiyalar OR = 83, 6 (MM) va OR = 92, 6 
(RM) bilan 5-10% miqdorida AI-92 tayanch benziniga qoʻshildi OR ning oʻsishi 
qoʻshimchalar miqdoriga ham, undagi tarkibiy qismlarning nisbati boʻyicha ham 
bogʻliq. Bundan tashqari, oʻsish bilan etanol ulushi, OR mutanosib ravishda oʻsadi. 
Etanolning nisbati yuqori boʻlgan kompozitsiyalar, izo-butanol fraktsiyasidan yuqori 
boʻlgan boshqa komponentlar samaraliroq. AI-92 benziniga 1% miqdorida izobutil-
tert-butil efir qoʻshilishi bilan benzinning reyting koʻrsatgichi 7-8 ballga, AI-92 
tayanch benzinida esa oktan soni yanada ortib boradi. 
IE seriyali tarkibini qoʻshish, bu erda IBTBE va uning sintezining bogʻliq 
qoʻshimcha komponentlar (etanol va izobutanoldan tashqari)mahsulotlaridir. Bunda 
oktan sonini oshirish 18 ga teng edi. Bu detonatsiya boʻyicha BIE, IE va IBTBElar 5 
va 10% qoʻshimchalarini oʻz ichiga olgan benzinlarning ekanligi aniqlandi.
Tayyor qoʻshimchalar AI-96 talabiga ega avtomobiliga qoʻyilganda, sirt 
tarangligi zichligini qarshilik kabi boshqa fizik-kimyoviy koʻrsatkichlar talablarga 
toʻliq javob beradi. MTBE, ETBE asosida sintez qilingan bir qator kompozit 
qoʻshimchalar AI-92 rusumli benzinning bazaviy navini ham qoniqarli oshirishga. 
Laboratoriya sharoitidagi A-80 benziniga kompozit qoʻshimchalar qoʻshilganda, 
oktanometrda standart usuli bilan olingan natijalar 3- jadvalda oʻz ifodasini topgan. 
3-jadval 
5 va 10% (hajm) BIE mavjud boʻlgan benzin (A-80)-tarkibiy aralashmalarning 
antiknock xususiyatlari. 
Qushimchalar 
(A-80) benziga qoʻshilgan Anti-nock komponentlar miqdori 
5.0 
10.0 
OR 
MM 
Kuchaytirilg
an 
OR 
RM 
Kuchaytirilg
an 
g OR 
MM 
Kuchaytirilg
an 
OR 
RM 
Kuchaytiril
gan 
OR 
A-80 uchun kompozitsion qoʻshimchalar 
BIE-2 
84, 6 
7, 9 
94, 6 
15, 0 
87, 5 
10, 8 
97, 5 
17, 9 
BIE-3 
84, 7 
8, 0 
94, 7 
15, 1 
88, 9 
12, 3 
98, 7 
18, 1 
BIE4 
84, 7 
8, 0 
94, 7 
15, 1 
90, 0 
13, 3 
100, 0 
20, 4 
BIE-5 
85, 4 
8, 7 
95, 4 
15, 8 
90, 3 
13, 6 
100, 5 
20, 9 
BIE-6-2 
85, 0 
8, 3 
95, 0 
15, 4 
90, 5 
13, 8 
100, 7 
21, 1 
BIE-7 
85, 7 
9, 0 
95, 7 
16, 1 
91, 7 
15, 0 
102, 0 
22, 4 
BIE-8 
86, 0 
9, 3 
96, 0 
16, 4 
92, 7 
16, 0 
103, 1 
23, 5 
BIE-9 
87, 0 
10, 3 
96, 6 
17, 0 
93, 8 
17, 1 
104, 3 
24, 7 
BIE-10 
87, 2 
10, 5 
92, 2 
12, 6 
95, 4 
17, 7 
105, 5 
25, 9 
XULOSA 
Ushbu tadqiqot asosiy maqsadi avtomobil yoqilgʻisi uchun qoʻshimchalarni sintez 
qilish va ulardagi oktanlar sonini tekshirishga bagʻishlangan. Ushbu tadqiqotda spirtli 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
January 2022 / Volume 3 Issue 1
www.openscience.uz
244

---

qoʻshimcha tuzilishining taʼsiri, katalizator turi va konvertatsiya qilish darajasi 
boʻyicha jarayon sharoitlari (harorat, reagent nisbati va usullari) boshlangʻich 
moddalar va ATBE hosil boʻlishining selektivligi oʻrganildi. Izobutil qoʻshilishi bilan 
AI-92 benziniga 1% miqdorida tert-butil efir, benzinning oktan koʻrsatkichining 
oshishi 7-8 ni tashkil qiladi. Sintezlangan qoʻshimchalarni qoʻllash oktan sonini bir 
necha ballga oshirishga imkon berishi isbotlandi. Ayrim hollarda bu koʻrsatkich 18 
tagacha yetishi mumkinligi kuzatildi.Taklif qilingan kompozit qoʻshimchalardan 
foydalangan holda, Davlat standart talablarga javob beradigan benzin ishlab chiqarish 
mumkin ekanligi maʼlum boʻldi.