Neft va gaz uyumlarini ishlatish holatini tahlil qilish. Qazib chiqarish, haydovchi, pyizometrik va nazorat quduqlarining tadqiqot natijalarini umumlashtirish

Atrof muxit va yer osti muxofazasi. Tabiatni muxofaza qilish

iborasi XX asrning birinchi ōn yilligidan keng qōllanila boshlandi. Bu

davrda tabiatni muxofaza qilish deganda xayvonot va ōsimliklarning

alohida turlarini saqlash, tabiatning qimmatbaho maydon va

ob’ektlarini asrash, qōrikxona va milliy xiyobonlarni tashqil etishga

yōnaltirilgan faoliyat tushinilardi. Bunday faoliyat, masalan 1913

yilda Shveytsariyada tabiatni muxofaza qilish bōyicha 17 davlat

a’zolari ishtirokida ōtkazilgan birinchi konferentsiyada kōrib

chiqilgan.

30-yillarning boshida tabiatni muxofaza qilish insoniyat faoliyatini

tabiatga zararli ta’sir qilishiga teskari harakatlantiruvchi kompleks

tadbirlar sifatida qaraldi.

Hozirgi vaqtda tabiatni muxofaza qilish va tabiiy resurslardan

foydalanishni yaxshilash bōyicha ishlab chiqilayotgan standartlar

inson faoliyati bilan tabiiy atrof muxit orasidagi muvozanatni

turĝunlashtirishga yōnaltirilgan tadbirlar tizimidan iborat bōlib, tabiiy

resurslarni saqlash va tiklashni taminlaydi, jamiyat faoliyati

natijalarini tabiatga tōĝri va bilvosita salbiy ta’siri va inson soĝligiga

ta’sirining oldini oladi.

Hozirgi vaqtda ekologik tadqiqotlar bilan geografiya, geologiya,

biologiya, texnik va sotsial-iqtisodiy fanlar yunalishidagi

mutaxassislar shuĝullanishadi.

Tog fanlarida litosfera va mineral resurslarni ōzlashtirish, yer qa’rida

bōlib ōtadigan jarayonlardan yuzaga keladigan xalokatlar bilan boĝliq

bōlgan xōjalik faoliyatining barcha sferalarida ekologik tadqiqotlar

olib borilmoqda.

Mineral xomashyo va tabiiy resurslarning boshqa turlaridan kompleks

foydalanish, chiqindisiz va kam chiqindili texnologik jarayonlarni

tashkil etish, sanoat va maishiy oqavalarni tozalashni nisbatan

samarador, shuningdek biologik usullaridan foydalanish-texnologik

jarayonlarning ekologik tadqiq qilishni umumiy vazifasidir.

Tabiiy resurslardan rejali va oqilona foydalanish-tabiatni samarali

muxofaza qilishning asosidir.

Neft va gaz sanoatidagi barcha texnologik jarayonlar (qidiruv,

burĝulash, qazib

chiqarish, yiĝish, tashish, saqlash va neft va gazni qayta ishlash)

tabiiy ekologik

holatni buzilishiga sabab bōlishi mumkin.

Neft, burĝulash va neftli shlamlar, oqava suvlar va ularning

tarkibidagi turli

kimyoviy moddalar tabiiy muxitni ifloslantiradi. Atmosfera

uglevodorodlar, qattiq zarrachalar, oltingugurt oksidlari, uglerod va

azot hisobiga ifloslanadi.

Yoqilĝi energetika bazasining hozirgi rivojlanish bosqichida yer

ostidan oqilona, kompleks va unumli foydalanish va ularni muxofaza

qilish muhim ahamiyatga ega.

Yer ostini muxofaza qilish bōyicha tadbirlar-neft va gaz quduqlarini

burĝulash, konlarni ishga tushirish va ishlatishning asosiy texnologik

jarayonlarini muhim elementi va tarkibiy qismidir. Ular asosan ishlab

chiqarish jarayonlarining samaradorligi va xalokatsizligini

taminlashga hamda neft, gaz va kondensatni tōliq qazib chiqarish va

ishlatishga yōnaltirilgan.

Konlarni ishlatish jarayonida yer ostini muxofaza qilish uchun katta

miqdorda tadbirlar ōtkazish lozim. Ular asosan neft, gaz va kondesatli

gaz konlarini oqilona ishtish tizimini tanlashga, konlarni ishlatishni

nazorat qilish va boshqarish, neft, gaz va kondensat beruvchanlikni

oshirishning samarali usullarini qōllashga undaydi.

Neft va gaz konlarini ishlatishni loyihalayotganda texnologik va

iqtisodiy kōrsatkichlarni hisobga olib maksimal darajada neft, gaz,

kondensat beruvchanlikni ta’minlash lozim.

Yer ostini muxofaza qilish nuqtai nazaridan konlarni ishlash holatini

ayniqsa neftlilik, gazlilik konturlarini siljishi, qatlam bosimini,

qatlamlar orasidagi gidrodinamik aloqani nazorat qilish muxim

ahamiyatga ega.

Qazib chiqarish va haydov quduqlarini ishlatish qatlamning tabiiy

holatda saqlashni taminlovchi va quduqlarni muddatidan oldin

suvlanishiga yōl qōymaydigan texnologik tarzda olib borishi lozim.

Yer ostini muxofaza qilish muammolariga neft va gazni yiĝish,

tayyorlash, tashish va saqlash, uglevodorod xomashyoni yuqotilishini

kamaytirish bilan boĝliq bōlgan masalalar ham kiradi. Ularni

atmosfera, tuproq, suv xavzalariga chiqishi faqat yuqotishni

kōpaytiribgina qolmay, balki atrof muxitni ifloslanishiga ham olib

keladi.

Foydali qazilmalarni chiqarish jarayonida er ostini himoya qilish

qonun bg’iicha tasdiqlangan va quyidagilarni ta’minlashni taqozo
etadi: er osti boyliklarini chiqarishda oqilona va foydali usullarni
taqozo etgan holda ular bilan birga va sanoat ahamiyatiga molik
bo’lgan qo’shimcha mahsulotlarning ham chiqarilishini ta’minlashni
amalga oshirmog’i lozim, undan tashqari me’yordan ortiq
nobudgarchilikka yg’l qg’ymaslik taqozo etiladi, yana bu jarayonda

mahsuldor qismlarni ishga solib, natijada kam mahsuldor

maydonlarning qolib ketishi kabi nobudgarchilikka aslo yg’l qg’yib
bg’lmaydi.

Qazib chiqarish jarayonida konni razvedka qilishni davom ettirish va

boshqa vazifalar ham g’z yg’rig’i bilan olib borilishi lozim, undan

tashqari qazilma boylik zahiralarini va mumkin bg’lgan yg’qotish

kg’lamini ham chamalab berish tavsiya etiladi.

Biror konni qazib chiqarish jarayonida uning yonida joylashgan konni

qazib chiqarish ishlarini bajarishda qiyinchilik va murakkabliklar

kelib chiqishiga olib kelmaslik lozim, yana er bag’ridagi qg’shimcha

foydali qazilmalarning ishdan chiqishiga yg’l qg’ymaslik darkor.

Foydali qazilma bilan birgalikda chiqayotgan va xalq xo’jaligi uchun

foydali bg’lishi mumkin bg’lgan qg’shimcha mahsulot yoki sanoat

chiqindisi hisobga olinmog’i va uni ishlatish yg’llari izlanmog’i

lozim.

Neft va gaz zaxiralarini tg’laligicha ishlatolmaslik asosan ularning

tuzilishini g’rganish va fizik-kimyoviy xossalarini aniqlash sharoitida

yg’l qg’yilgan kamchiliklardan kelib chiqadi. Qabul qilingan

loyihaning texnik va geologik strukturasining aynan g’xshashligini

(adekvatligi) ta’minlash mumkin bg’lgan ma’lumotlarning taqchilligi

qazib chiqarish sharoitlarini tanlashda yanglishishlarga olib keladi,

natijada uyumlarni ishlatish rejimi notg’g’ri tanlanadi va shu kabi

holatlarga olib kelishi mumkin. Neft bilan birga chiqqan suvlarni

tanlashni tg’g’ri tashkil qilolmaslik (ayniqsa, ularni qatlamlarga

haydash), konda kommunikatsion qurilish-larni tg’g’ri va o’rinli

ishlatish ham kg’p jihatdan ishning natijasiga muayyan ta’sir etadi.

Loyiha komponentlarining texnik va geologik struktu-rasining

aynanligini qazib chiqarish rejalari va loyihalar bilan taminlanishi

lozim bg’ladi. Amalda esa konni razvedka qilish va qazib chiqarish

ishlarini tahlil qilish natijasida er osti boyliklarini muhofaza qilish

amalga oshiriladi. Bunda albatta ma’lum miqdordagi axborotlarning

sifati katta ahamiyat kasb etadi. Ma’lumotlar aniqligi va qazib

chiqarish sharoitlarining tartibli kuzatilishi natijasida er ostidagi

zahiralarni chiqarish va ularning holati tg’g’risida asosli fikrlash

holati yuzaga keladi. Bular ayniqsa, qatlamning neft beruvchanlik

qobiliyatini oshirish maqsadida qg’llanishi mumkin bg’lgan yangi

uslublar ishlatilishida katta ahamiyat kasb etadi. Bunda albatta qatlam

uchun yod bg’lgan ba’zi kimyoviy moddalarning unga qanchalik

ta’sir etish holatlariga alohida e’tibor berish taqozo etiladi. SHuning

uchun ham barcha qilinishi lozim bg’lgan ishlar qazib chiqarishni

oqilona ijro etish nuqtai-nazaridan kelib chiqishligini unutmaslik va

g’shanga izchil qaratilmog’i lozimdir. Albatta bular orasida er ostini

himoya qilish masalasi katta g’rin tutadi.

Er ostini burg’ulash jarayonida har xil hodisalar (bevaqt ''ochiq

favvora", qatlamlarning ochilmasdan qolishi va sh.k.) sodir

bg’lmasligi uchun kon kesimi oxirgi qatlamigacha e’tibor bilan

qaziladi va birinchi galda eng ostki qatlamlarni g’zlashtiriladi va bu

ishlarni bajarish jarayonida hamma ehtiyot choralari kg’riladi.

Bir qancha qatlamlarni bir qavat shaklida ishlatish jarayonida ularning

biror joyda biridan ikkinchisiga suyuqlik oqib g’tishi mumkin bg’lgan

joylarini aniqlanadi, agar shunday holat bg’lishi kuzatilsa qazib

chiqarishning dastlabki davridayoq uni diqqat bilan nazorat qilish

taqozo etiladi.

YAxshi g’tkazuvchanlik xususiyatiga ega bg’lgan konlarni qazib

chiqarishda ularning g’sha konlarga ta’sirini diqqat bilan g’rganish,

lozim bg’lgan hollarda bu jarayonning umumiy maqsadga zid

bg’lmaslik hollarini ta’minlash taqozo etiladi. Bunda neftni nobud

qilish hollari albatta cheklanishi lozim.

Neft bilan birga gaz bg’lgan holatlarda gazni beshafqat ishlatish uning

bosimini kamaytiradi va neft gaz tomonga siljib, quruq qatlamlarga

shimilib ketadi hamda kg’plab neft nobud bg’lishi mumkin. SHuning

uchun bunday konlarni qazib chiqarish jarayoni gidrodinamik

kuzatishlar bilan birgalikda va izchil olib borilishi lozim. Maqsad neft

va gazning nobud bg’lishligining xar qanday yg’llarini oldini olishdan iboratdir.

Qatlam sharoitida ishlatish jarayoni davom etayotganda

uglevodorodlarning fazali g’zgarishi sodir bg’lishi (bosim va

xaroratning g’zgarishi natijasida) maqsadga muvofiq emas, Aksariyat

bunday hollar gazkondensat konlarini ishlatish jarayonlarida yuz

berib, qatlamda va quduq tubida gaz tarkibi-dan yuqori molekulali

uglevodorodlarning kondensat sifatida ajralib chiqishi va quruq

qumlarga shimilib ketishi, natijada qimmatli mahsulotning mutlaqo

yg’qolib ketishi aslo yg’l qg’yib bg’lmaydigan hodisadir. Bunday

hollarning sodir bg’lmasligi uchun qatlam sharoitidagi muayyan

ahvolga hisob-kitoblar qilinishi va shunga qarab lozim bg’lgan

hollarda qatlamga quruq gazni haydab , uning bosimini ushlab turish

imkoniyatini yaratish maqsadga muvofiqdir. Ana shundagina kg’plab

kondensatning nobud bg’lishining oldi olinadi. Bu jarayonlar maxsus

nazorat ostida bajarilishi lozim.

Karbonat kollektorlarga joylashgan neft konlariga kislota bilan ishlov

berishda g’ta ehtiyotkorlik lozim, agar ishlov beruvchi quduq suv-neft

chegarasiga yaqin joyda bg’lsa, bu qilingan ish teskari natija berib,

g’sha chegaradagi suvni quduq tubiga barvaqt kelib qolishiga

sababchi bg’lishi va natijada ma’lum miqdorda neft nobud bg’lishi

(qolib ketishi) mumkin.

Kg’p yillik muzlagan joylarda joylashgan uyumlarni ishlatish vaqtida

ham qatlamning tabiiy sharoitini keskin g’zgartirmaslik choralarini

kg’rish taqozo etiladi, aks holda yllik qatlam tarzi buzilib, bizga

faoliyatimiz uchun zararli natijalar kelib chiqishi mumkin.

Buzilgan oluvchi quduqlarni ishlatish lozim bg’lgan hollarda uni

yaxshilab kg’rish va qilinadigan ishga manfiy ta’siri bg’lmagan holda

va davlat nazorat muassasalarining ruxsati bilan ishga tushirish

tavsiya etiladi. Haydovchi quduqlar buzilgan bg’lsa, ularni ishlatish

tavsiya etilmaydi.

Quduq tubi atrofining g’tkazuvchanlik qobiliyatini oshirish

maqsadida bajariladigan ishlar (kislota bilan ishlov berish, qatlamga

gidrorazrыv usulida ta’sir g’tkazish va shu kabilar) quduqdagi

kolonnaning butunligiga va ularning germetikligiga xech qanday

ta’sir kg’rsatmasligining ilojini qilish lozimdir.

Kon inshootlari va kommunikatsion qurilishlarning konni ishga

tushirish vaqtidan orqada qolishi kg’plab neft va gazning nobud

bg’lishiga sabab bg’lishi mumkin.

Qatlamga suv haydash loyihalashtirilgan sharoitlarda suv xaydash

uchun lozim bo’ladigan inshotlar va ularning yo’llari, haydovchi

quduqlar o’z vaqtida ishga tayyorlanishi va qatlamdan olinadigan

hamda unga haydaladigan mahsulotlar mutanosibligini saqlash taqozo

etiladi. Aks holda qatlamga suv haydash jarayonidan kutiladigan

natija samarali bg’lmay qolishi mumkin.

Neft yig’uvchi inshootlar ham g’z vaqtida tayyorlanmog’i lozim

bg’lmasa, ma’lum vaqt davomida tayyor quduqlar ishlatilmay

konservatsiya holatida turib qolishi mumkin. Bunday holatga yg’l

qg’yib bg’lmaydi.

Loyihada kg’rsatilgan faoliyatlarning g’z vaqtida amalga oshirilishi er

osti boyliklarini muhofaza qilishning muhim omillaridandir.

Kon sharoitida ishlatilishi lozim bg’lgan barcha inshootlarning

mavjudligi va ularning ishga tayyor holati hozirgi zamonning eng

muhim talabidir. Aksariyat hollarda bunday inshootlarga ba’zan

ikkinchi darajali degan fikr bilan qaralishi natijasida kg’plab zarur

mahsulotlar nobud bg’ladi. Bunga yorqin misol sifatida milliardlab m­­

³ neft konlaridan chiqadigan yg’ldosh gazni havoga chiqarib

yoqilishini keltirish mumkin. Neftni qazib chiqarish va uni kerakli

joylarga tarqatish masalasi loyihada kg’rsatilgan bg’yicha olib

boriladi, lekin neft bilan chiqadigan yg’ldosh gazning ishga

tushirilishi e’tibordan chetda qoladi. Agarda jarayon loyiha bg’lganda

ham unga e’tibor berilmay tabiat inom qilgan xomashyoga nisbatan

vahshiylik qilinadi. Bunda muhitga zarardan tashqari iqtisodiyotga

ham oz muncha zarar keltiriladi. Ikkinchi misol tariqasida gaz

kondensat konlarida nobud bg’lishi mumkin bg’lgan qimmatli

mahsulot kondensatni keltirish mumkin. Hech kimga sir emas,

yaqingacha bunday konlar bizda oddiy gaz konlari qatorida

ishlatilgan, natijada har bir quduq oldida "kondensat hovuz" lari hosil

bg’lar edi. Keyingi 10-15 yil ichida bunga e’tibor qilinib, kondensatni

gaz tarkibidan chiqarib olish texnologiyasiga ahamiyat berishga

boshlashdi.

Bizda yaqin-yaqinlargacha gaz tarkibida mavjud bg’lgan oltingugurt

vodorodi xavoda yoqilar edi. Keyingi vaqtlarda undan organik

oltingugurt olish texnologiyasi ishlab chiqildi va sanoat miqyosida

qg’llanilmokda. Bunga yorqin misol sifatida Muborakdagi gaz

kompleksini faoliyatini keltirish mumkin. G’rta Osiyo regionidagi

tarkibida oltingugurt vodorodi mavjud gazlar hisobiga ishlayotgan bu

kompleks yiliga necha minglab tonna sanoat va qishloq xg’jaligi

uchun zarur xomashyo bg’lgan sof oltingugurtni olgandan tashqari

milliardlab m³ gazni zararli "chiqindidan" tozalab sanoat korxonalari

va xonadonlar oshxonasiga etkazib berishga hissa qg’shmoqdalar.

Ma’lumki, hozirgi kunda olinayotgan neftning kg’p qismiga qatlam

bosimini tashqaridan haydalgan suv bilan ushlab turish tarzini

vujudga keltirish hisobiga erishilmoqda. Buning natijasida neft bilan

juda kg’p miqdorda suv olinishi sodir bg’layotir.

Kon sharoitlarida bu suvlar aksariyat qayta ishlab, yana qatlam

bosimini kg’tarish uchun unga haydash ishlari yg’lga qg’yiladi, lekin

bunda sharoitga qarab hamma suvni ishlatish imkoni bg’lmaydigan

hollar ham mavjud. Unday suvlarni (ya’ni qatlamdan neft bilan birga

chiqqan) nima qilish kerak? Axir ularning tarkibida oz bg’lsa ham

neft, gaz, kondensat, erigan tuzlar har xil zaharli sirt aktiv moddalar

mavjud. SHuning uchun ularni oqar suvlarga qg’shib yuborish

tabiatga katta zarar keltiradi (afsuski bunday hollar uchrab turadi) va

daryolardagi baliqlar hamda boshqa jonzotlarning kg’plab qirilishiga

sabab bg’ladi. Unday suvlarni ekinlarni sug’orish ishlariga ishlatib

bg’lmaydi, ichish esa mutlaqo mumkin emas. SHuning uchun bunday

suvlarni neftli qatlamga haydash ayni muddao, lekin undan ortganini

er ostidagi suvli qatlamlarga haydalgan maqsadga muvofiqdir, lekin

bu ish ham qulay imkoniyatlar mavjud bg’lganda amalga oshirilishi

mumkin, aks holda tabiatning muvozanati buzilib kg’ngilsiz

holatlarga sababchi bg’lishi mumkin.

SHuning uchun ham chiqindi suvlarni ma’lum darajada

zararsizlantirish choralarini kg’rish, bu ishlarni loyihalash-tirish va

ularni amalga oshirish uchun ma’lum mablag’ ajratish hamda

bularning hammasini neftning tannarxi hisobiga g’tkazish maqsadga

muvofiqdir. SHunday qilingandagina biz tabiatni har qanday

chiqindilar xisobiga bulg’anishining bir qismini bartaraf etgan bg’lamiz.