Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti kimyo kafedrasi

OZON HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
Ozon. 1785-yilda Van Marum elektr mashinalari ishlayotgan vaqtda yoqimsiz hid paydo bo‘lganini payqadi. Keyinchalik 1840-yilda Shyonenbeyn suyultirilgan sulfat kislotani elektroliz qilish natijasida ajralib chiqqan yoqimsiz hidli gaz ozon ekanligini aniqladi. Ozon so‘zi grekcha “hidli” so‘zidan olingan. Ozon nam oq fosforning havoda oksidlanishidan, kislorodga boy bo‘lgan permanganate va bixromat birikmalarining konsentrlangan sulfat kislotada parchalanishidan, shuningdek, ftorga suv va havo tarkibidagi kislorodga ultrabinafsha nurlari ta’sir ettirilganda ham hosil bo‘ladi.
Kisloroddan ozon hosil bo‘lishi zanjir reaksiyasi quyidagi sxema bo‘yicha boradi:
O₂ → 2O^*
2O^* + O₂ → O₃ + O^*
O^* + O₂ → O₃
Texnikada ozon maxsus ozonatorlarda olinadi.
Ozonning molekulyar tuzulishini, ozon molekulasidagi markaziy kislorod atomi sp² gibritlangan holatda bo‘ladi. Markaziy atomning ikki sp² gibritlangan orbital ikkita σ _bog‘ orbital hosil qilishda ishtirok etadi. Uchinchi gibritlangan sp² orbital bo‘linmagan elektron juftiga ega bo‘ladi. Markaziy atomning 2p orbitali chetdagi atomlarning 2p orbitallari bilan ℼ - bog‘ orbtal hosil qilishda ishtirok etadi. Qolgan elektronlar esa bo‘shashtiruvchi orbitallarga joylashadi. Oltita bog‘lovchi elektronlar hisobiga bog‘lanish tartibiga 1,5 ga teng bo‘ladi. Shuning uchun ozon molekulasi sturktura formulasini quyidagicha izohlash mumkin:

O datdagi sharoitda ozon havorang gaz. Kislorodga nisbatan molekulyar massasi, qutublanuvchanligi va qutublovchiligi katta bo‘lgani uchun qaynash temperaturasi ham yuqori. Suyuq holatda ozon to‘q-havorang, qattiq holatda to‘q-binafsha rangli kristall modda. Ozon molekulasi bir muncha beqaror, yuqori konsentratsiyada portlab parchalanadi. Ozonning oksidlovchilik xossasi kislorodnikiga qaraganda kuchli. Shuning uchun odatdagi sharoitda ko‘pgina kimyoviy passiv elementlarni oksidlay oladi:
8Ag + 2O₃ → Ag₂O + O₂
Ozonni aniqlash uchun kaliy yodid eritmasidan foydalanish mumkin:
2KJ + O₃ + H₂O → J₂ + 2KOH + O₂
Ishqoriy metallar ozon ta’sirida ozonidlar hosil qiladi:
E + O₃ → EO₃ (E=Li, K, Na va boshqalar)
Ozonidlar musbat zaryadlangan metall va manfiy zaryadlangan O₃^- ionidan tashkil topgan qizil rangli moddalardir.
Ozon kuchli oksidlovchi bo‘lgani uchun ichimlik suvlari tozalashda qo‘l keladi, havoni dezinfeksiya qilish vositasi va organik moddalarni sintez qilishda xomashyo sifatida foydalaniladi.