Noorganik kimyo

                           Kislorodning tashilishi va ko’chishi 
      Molekulyar kislorodning reaksiyalari butun bo’limda muhokama etiladi, 
chunki kislorodni uytilishi (nafas olish) va uni ajralishi (fotosintez) eng muhim 
biologik oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga misol bo’lib, elektronni kochishi, 
atomlarning kochishi va fotokimyoviy jarayonlarda  ahamiyatga ega.  
         Evoluysiya jarayonida uch xil oqsil hosil bolgan, ular kislorodni bog’lay 
oladi va bir joydan ikkinchi joyga ko’chirishi mukin. Ularni odatda kislorod 
tashuvchilar deyiladi. Shunday oqsillarning aktiv markazida har bir  organizmga 
bog’liq ravishda bitta yoki ikkita metal ioni turadi. Kislorod tashuvchilardan keng 
tarqalgan va mashur gemoglobin (18.2 rasm)nlarning qonidagi eritrositlarda 
bo’ladi. 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
320 
 
 
 
       18.2 rasm.      
О
2
  molekulasi gemoglobinning aktiv markaziga birikkanda 
(gemga) u femirning (II) atomi tomonga harakat qiladi, shunda electron ko’chishi 
amalga oshib temir (III) gacha oksidlanadi, kislorod molekulasi bo’lsa O
-2
  gacha 
qaytariladi.E’tibor beramiz, porfirin halqasi gistidin  qoldig’iga qarab bukiladi 
(chapda)va yana teis bo’lib kislorod biriktirish xossasiga ega(o’ngda) bo’lib qoladi. 
 
        Uning biologik roli kislorodning o’pkadan yoki  jabralardan toqimalarga etib 
borishini ta’minlaydi, nafas olish jarayonida u CO
2
  ga aylanadi. Umurtqalilar 
kilorodni ma’lum mqdorini zahirada ushlab tura oladi, buning uchun myoglobin 
oqsili javob beradi. Bu oqsilning aktiv markazi gemoglobinga o’xshaydi. 
Mioglobin kislorodi hisobiga muskul toqimalari aktiv ish bajarishi mumkin, 
gemoglobin olib kelgan kisloroddan ko’ra bu kislorod ko’proq sarflanadi. 
                  
 
18.3  rasm.  kislorod tashuvchi struktura-  gemosianin moluska va artropodlarda 
aniqlangan.Kislorodning molekulaga birikishi mis(I)ni mis(II) ga oksidlaydi, 
kislorod bo’lsa O
2
2-
 gacha oksidlanadi. 
 
 

---

Anorganik kimyo fanidan majmua
 
 
 
321 
 
 
18.4  rasm.   Gemeritrin strukturasi kislorod tashuvchi rolini bajaradi, u dengiz 
chuvalchanglarida borligi aniqlangan.  Kislorod molekulasi birikib HO
2-
  ioniga 
aylanadi, temir atomi bo’lsa (II) dan Temir (III) atomiga o’tadi.  
          Boshqacha tipdagi  kislorod tashuvchi gemosianin chig’anoq (moluyska) va 
krablarda (bo’ginoyoqlarda)borligi aniqlanga.  Kislorod molekulasini bog’laydigan 
aktiv markaz ikkita mis atomidan tashkil topgan, ular esa oqsil molekulasiga 
bog’langan. Kislorod molekulasi ta’sirida mis atomi(18.3-rasm) mis(II) gacha 
oksidlanadi, bunda kislorod O
2
2-
 gacha qaytariladi. 
       Uchinchi kislorod tasuvchi –gemeritrin (18.4-rasm) kamdan kam dengiz 
chuvalchanglarida uchraydi. Aktiv markaz Fe
2+
  bir-biriga yaqin joylasgan, ular 
oqsil molekulasi bilan bog’langan, lekin gemli makrosikl bilan 
bog’lanmagan.Kislorod molekulasi HO
2
-
  holatida temir atomlarining biri bilan 
bog’langan.qiziq tarafi,ba’zi gemeritrin saqlovchi organizmlar, kislorodni saqlash 
uchun aktiv markaz struktura sifatida  mioglobindan fiydalaniladilar. 
         Kislorod molekulasi gemoglobin va mioglobinning  Fe porfinli fragmentlari , 
oqsilga birikkan mis ioni, gemosianindagi, oqsilga birikkan gemeritrin bilan 
bog’lanadi.