O. A. H u s in o V patologik fiziologiyadan amaliyot darslari uchun

G enetik axborot saqlanishi va о 'tkazilishining buzilishi.
Hujayra 
y a d ro s i, u m u m an u n in g m e ’y o riy fu n k siy a q ilis h i, h u ja y ra ishi 
k o o rdin atsiy asi, axborot saqlanishi v a hujayra b o 'lin ish id a genetik 
m a te ria l u z a tilis h in i t a ’m in la y d i. DNK r e p lik a ts iy a s i, R N K
transkripsiyasi jarayonlari har xil nurlanish, kimyoviy moddalar, viruslar 
va b. patogenlar ta’sirida buziladi. M itotik bo'linish davomida har xil

---

shaklli xromosoma aberratsiyasi (deletsiya, translokatsiya va b.) sodir 
bo‘lishi mumkin. Natijada hujayra o‘ladi yoki xavfli o ‘sma hujayrasiga 
aylanadi. 0 ‘sma o ‘sishi jarayonida hujayra proiiferatsiyasini nazorat 
qiluvchi genlar mutatsiyaga uchraydi. Hujayra shikastlanishi yadroning 
bujmayishi - piknoz, yadroning yorilishi - karioreksis, yem irilishi -
kariolizis, yadroning shishishi, har xil kiritm alam ing (glikogen, yog‘, 
pigmentlar) paydo bo‘lishi sifatida nam oyon bo‘lishi mumkin; yadro 
q o big ‘i v a yadrocha ham o ‘zgaradi. S in tez jaray o n in in g b u z ilish i 
g en etik a x b o ro tn i D N K m o le k u la s id a n R N K m o le k u la s ig a
transkripsiya qilinishida, uning translatsiyasining (t-R N K , ribosom a) 
b u z ilis h i, p o s ttra n s la ts iy a o ‘z g a ris h la ri (sin te z la n g a n m o le k u la
qism larining ajralishi) va oqsillam ing hujayradan ajralishi shaklida 
ifodalanadi. Masalan, difteriya intoksikatsiyasi translatsiyaning buzilishi 
natijasida kardiom iotsitlam ing shikastlanishiga, zaharli q o ‘ziqorinlar 
bilan z a h arla n ish tran sk rip siy an in g b u z ilish ig a (RN K ferm en ti -
polimeraza shikastlanadi) olib keladi. Hujayrada odatda uchramaydigan 
oqsillar (am ilo id va b.)ning paydo b o ‘lish i sintez ja ra y o n la rin in g
buzilishi bilan bog‘liq.
Parchalanish jarayonlarining buzilishi.
M oddalar parchalanishini 
amalga oshiruvchi ixtisoslashgan organeilalar lizosomalar hisoblanadi, 
ular k o ‘p m iqdorda har xil ferm entlar ushlaydi. L izosom alar ham
hujayra xususiy moddalari va ayrim qismlarini, ham hujayra tomonidan 
fago - v a p in o ts ito z ja ra y o n id a y u tilg a n m o d d ala rn i y e m ira d i. 
Parchalanish jarayonining buzilishlari uning kamayishi va kuchayishi 
sifatid a n am oyon b o ‘ladi. P a rch a lan ish n in g p asay ish i fe rm e n tla r 
tiz im in in g n a sliy y o k i o rttirilg a n d e fe k ti b ila n b o g ‘liq . B u n d a
organizm ning yashash qobiliyati b o ‘lm asdan o ‘lishi m um kin yoki 
organizm hujayralarida - gepatotsitlar, neyronlar, fibroblastlar v a b. 
har xil shakldagi distroflyalar rivojlanadi, oqsil, y o g ‘, karbonsuvli 
mahsulotlar, pigmentlar va h.k. to‘planadi. Parchalanishning kuchayishi 
hujayra o rg an ellalarid a lip id la r p e ro k sid la n ish in in g o sh ish i bilan
b o g ‘liq . B u liz o so m a la rn in g s h ik a s tla n is h ig a va liz o s o m a l 
ferm entlarning ajralishiga olib keladi. Gipoksiya, hujayra ichi pHning 
keskin o ‘zgari-shida, nurli va boshqa xil shikastlanishlarda uchraydi.
Hujayra shikastlanishining spetsifik
va 
nospetsifik namoyon bo ‘lishi.
Spetsifik shikastlanish shikastlovchi agentlaming xususiyatlari, xossalariga 
b o g ‘liq. M asalan , im m unologik ja r o h a t n ish ondagi hujay ra 
m em branasining shikastlanishidan boshlanadi. R adiatsion - y adro 
tuzilishining buzilishi va erkin radikallar hosil bo‘lishidan boshlanadi.

---

Sianidlar bilan zaharlanish - nafas fermentlari joylashgan mitoxondriyalar 
shikastlanishidan boshlanadi. Tennik jarohatlanish uchun oqsil - lipoid 
tuzilmalarining koagulatsiya va denaturatsiyalanishi xos.
H ujayraning n ospetsifik shikastlanishi shikastlovchi agentning 
xususiyatiga bog‘liq bo'lm agan um umiy nospetsifik o ‘zgarishlar bilan 
nam oyon b o 'la d i. Bularga o q sillar dena-tu ratsiyasi, konform atsion 
0
‘zgarish lar, hujayra q o big‘i o ‘tkazuvchanligining buzilishi, shish, 
membrana potensialining o ‘zgarishi, hujayradan kaliy ionlarining ajralib 
chiqishi, hujayra ichi atsidozi, elektr o ‘tkazuvchanligining oshishi, hujayra 
sorbsion xususiyati, shikasdovchi mediatorlaming ko‘payishi va b. kiradi.
Hujayra organellalari tuzilishi va funksiyasining buzilishi quyidagilar:
- m itoxondriyalar shikastlanishi - infeksiya, intoksikatsiyalarda 
uchraydi, natijada bo*kish sodir b o 'ladi, u mitoxondriya qobig‘ining 
yorilishiga, so‘ng mitoxondriyaning parchalanishiga olib keladi. Bo‘kish 
natijasida vakuolalar hosil boMadi, hujayra shakli buziladi. Fermentativ 
faollik saqlanishi mumkin;
- lizosomalar shikastlanishi - gidrolitik fermentlaming ajralishi bilan 
tavsiflanadi, bu hujayra sitoplazmasining shikastlanishiga va hatto o'lishiga 
olib keladi;
- ribosoma va endoplazmatik retikulum shikastlanishi. Asosiy sabablar 
infeksiya va intoksikatsiya hisoblanadi. Zaharlovchi moddalar ta’sirida 
endoplazmatik to‘rda toksik agentlami zaharsizlantiruvchi yangi ferment 
tizimlari hosil bo‘ladi. Endoplazmatik retikulum shikastlanishi quvurchalar, 
pufaklar va sistem alar (hovuzchalar)ning yorilishi, endoplazmatik to‘r 
konfiguratsiyasining o'zgarishi va ribosomalar sonining kamayishi bilan 
tavsiflanadi.
M ashg‘uIotda bajariladigan am aliy ishlar va obzlashtirilishi lozim 
bo‘lgan amaliy ko^nikmalar bilan tanishish
I-ish.
Kardiomiotsitlar shikastlanishida membranadagi ionli jarayonlar 
rolini o'rganish.
H a ra k a ts iz la n tirilg a n b aqa ta x ta c h a g a qorni y u q o rig a q a ra tib
m a h k a m la n a d i, y u ra k o c h ila d i, e h tiy o tlik b ila n p e rik a rd o lib
tash lan ad i. K im ografda yurak qisqarishining egri ch izig ‘i yoziladi, 
s o ‘ng q o r in c h a la r o ld in g i y u z a s ig a s tro fa n tin b ila n h o 'lla n g a n
k ic h k in a p ax ta tam pon i q o ‘y ila d i v a 3 -5 d aq iq adan k e y in yurak 
qisqarishi registratsiya qilinadi, yurak qisqarish amplitudasi va tezligi 
o 'z g a ris h i kuzatiladi.

---

2-ish.
Buyrak nekronefrozi gistopreparatida hujayra shikastlanish 
belgilarini o ‘rganish.
B u y rak n ekronefrozi g isto p re p a ra tin i o ‘rg an ish d a k o p to k ch a
k a p ilia rla ri b o silg a n h o la td a e k a n lig i, B oum en - S h u m ly an sk iy
q o b ig ‘i o r a lig ‘i k e n g a y g a n lig ig a e 't i b o r q ilin a d i. K a n a lc h a la r 
epiteliy hujayralari buzilgan, ularning o ‘m ig a kanalchalar devorini 
p u sh ti ra n g go m o g en m assa q o p la g a n . A yrim jo y la r d a e p ite liy
h u jay ra la ri saqlangan. K a n a lch a lar b o ‘s h lig ‘i kengaygan , u lard a
o 'lg a n h u ja y ra la r va nekroz m a h s u lo tla ri k o ‘p. K u z a tish la rn in g
natijasi bayonnoma daftariga yoziladi v a rasm i chiziladi, xulosalar 
shakllantiriladi.
3-ish.
Tashqi muhit omillarining oddiy hayvonlar harakatchanligiga 
shikastlovchi ta’sirini o ‘rganish.
Ik k ita o*yiqli buyum shishasi o lin a d i, u larn in g har b irig a b ir 
to m chidan in fu z o riy k u ltu rasi to m iz ila d i. M ik ro sk o p n in g k ich ik
kattalashtirgichida oddiy hayvonlarning harakatchanligi o ‘rganiladi. 
Shishalaming bittasiga bir tomchi 1% li pankreatin eritmasi, ikkinchisiga 
b ir tom ch i su y u ltirilm a g an o ‘t to m iz ila d i. 1 -2 d a q iq a d a n k eyin 
in fuzo riy h arak atch an lig i k u zatilad i. N a tija bayonnom a d aftarig a 
yoziladi.
Jihozlar:
baqalar, kimograf, shishadan yasalgan pero, serfinkalar, 
taxtachalar, qaychilar, pinsetlar, ampulali strofantin, infuzoriy kulturasi, 
o ‘yiqli shisha, m ikroskoplar, 1% li pankreatin eritm asi, h o ‘kiz o ‘ti, 
pipetkalar.