O‘lchash fizik kattaliklar qiymatlarini tajribada maxsus texnik vositalar



Download 302,38 Kb.
Pdf ko'rish
Sana23.02.2022
Hajmi302,38 Kb.
#165285
Bog'liq
shahzod



O‘lchash — fizik kattaliklar qiymatlarini tajribada maxsus texnik vositalar 
yordamida aniqlash. Ko‘p hollarda oichash jarayonida oichanayotgan kattalik 
shunday fizik kattalik bilan taqqoslanadiki, unga 1 ga teng boigan qiymat berilib, 
bu uning fizik kattalik birligi yoki o ‘lchov birligi deyiladi. 0 ‘lchash natijasi — 
kattalikning o ‘lchash usuli bilan, masalan, kattalikni oichov birligi bilan 
taqqoslash yordamida topilgan qiymatidan iborat. 0 ‘lchash natijasini tenglama 
ko‘rinishida quyidagicha yozish mumkin: t/ = ^ yoki Q = U-q (1 .1 ) bu yerda, Q 
— o‘lchanayotgan fizik kattalik, U — oichash natijasi yoki oichanayotgan 
kattalikning son qiymati, q — fizik kattalik birligi. (1.1) tenglama oichashning 
asosiy tenglamasi deyiladi. Uning o‘ng tomoni 0 ‘lchash natijasi deb yuritiladi. O 
ichash natijasi doimo oicham li kattalik boiib, u o‘z nomiga ega boigan q birlikdan 
hamda ayni shu birlikdan oichanayotgan kattalikda nechta borligini anglatadigan U 
sondan tashkil topgan. Oichanayotgan kattalikning son qiymati bevosita, bilvosita, 
birlashtirib va qo‘shma oichash usullari yordamida topiladi. Laboratoriya 
amaliyotida va ilmiy tekshirishlarda birlashtirib va qo‘shma oichash usullaridan 
foydalaniladi. Bevosita o‘lchash deb oichanayotgan kattalikning izlanayotgan 
qiymati tajriba m aium otlaridan bevosita aniqlanadigan oichashga aytiladi. 
Masalan, haroratni termometr bilan, bosimni manometr bilan, uzunlikni chizgich 
bilan oichash va hokazolar bevosita oichashdan iborat. Bevosita oichash 
tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega: Qbev. = С 'п (1.2) bu yerda, Qbev — 
oichanayotgan kattalikning uning uchun qabul qilingan oichov birliklaridagi 
qiymati; S — raqamli hisoblash qurilmasi shkalasi b o iin m alarining yoki bir 
marta ko‘rsatishining oichanayotgan kattalik birliklaridagi qiymati; n — shkala 
boiinmalarining hisobida indikatorli qurilma bo‘yicha olingan sanoq. Bilvosita 
o‘lchash deb oichash natijasi oichanayotgan kattalik bilan m aium munosabat 
yordamida bogiangan kattaliklarni bevosita oichashga asosan olinadigan oichashga 
aytiladi. Bilvosita oichash tenglamasi quyidagi ko‘rinishga ega: Qbu = № ,Q 2 ,~ 
,Q L ) О -3) bu yerda, Qm — oichanayotgan kattalikning izlangan qiymati; Q{, Qv 
..., Q")ev — bevosita oichanadigan kattaliklarning son qiymatlari. Bilvosita 
oichashga o‘tkazgichning solishtirma elektr qarshiligini uning qarshiligi, uzunligi 


va ko‘ndalang kesim yuzasi bo‘yicha topish; modda zichligini uning massasi va 
hajmini oichash natijasi bo‘yicha topish va boshqalar misol b o ia oladi. Bilvosita 
oichashlar bevosita oichashlarning iloji b o im ag an ishlab chiqarish jarayonlarini 
nazorat qilishda keng qoilanadi. Birlashtirib o‘lchash bir nechta bir nomli 
kattaliklarni bir vaqtda oichashdan iborat bo‘lib, unda izlangan kattaliklaming 
qiymatlari bevosita o ‘lchashda hosil qilingan tenglamalar tizimidan topiladi. Bir 
vaqtda ikki yoki bir nechta nomdagi turli kattaliklarni va ular orasidagi funksional 
munosabatlarni topish uchun olib borilgan o‘lchashlar qo‘shma o ‘lchash deyiladi. 
Jumladan, o ‘lchash rezistorining 20°C dagi elektr qarshiligi va harorat 
koeffitsiyentlari uning qarshiligini turli haroratlarda bevosita o‘lchash m 
a’lumotlari bo‘yicha topiladi. 0 ‘lchashlar yana mutlaq va nisbiy oMchashlarga 
boiinadi. Bir yoki bir nechta asosiy kattaliklarni fizik konstantalar qiymatlaridan 
foydalanib yoki foydalanmasdan bevosita oichash mutlaq о ‘Ichash deb ataladi. 
Masalan, shtangensirkul yordamida bajarilgan oichashlar mutlaq oichashdir, 
chunki unda oichanayotgan kattalik qiymati bevosita olinadi. Biror kattalikning 
shu ismli birlik vazifasini bajarayotgan kattalikka nisbatini oichash yoki kattalikni 
shu ismli birlik kattaligi deb qabul qilingan kattalik bo‘yicha oichash nisbiy o 
‘lchash deb ataladi. Masalan, haroratni termoelektr effektdan foydalanishga 
asoslangan oichash yoki massani tortish usuli bilan, ya’ni massaga mutanosib b o 
ig a n og‘irlik kuchidan foydalanish usuli bilan oichash nisbiy oichashdan iborat. 
Nisbiy oichashdan katta aniqlik zarur boigan hollarda foydalaniladi. O ich ash lar o 
ic h ash asosini aniqlab beradigan fizik hodisalarga asoslanib olib boriladi. 
Masalan, moddaning kengayishi bo‘yicha haroratni oichash, 
muvozanatlashtiruvchi suyuqlik ustunining ko‘tarilishi bo‘yicha siyraklanish 
(vakuum)ni o ich ash . O ichashning biror asosini amalga oshirish uchun turli 
texnik vositalar qoilaniladi. Oichashlarda qoilaniladigan va normallashgan 
metrologik xossalarga ega boigan texnik vositalar 0 ‘lchash vositasi deyiladi. O 
ichash asosi va vositasini belgilab beradigan usullar majmuyi o ichash usuli 
deyiladi. Oichashlarda bevosita baholash, differensial, oichov bilan taqqoslash va 
nol (kompensatsion) usullar keng tarqalgan. Bevosita baholash usuli oichanayotgan 


kattalik miqdorini bevosita oichash asbobining hisoblash qurilmasi bo‘yicha 
bevosita topish imkonini beradi. Masalan, bosimni prujinali m anometr bilan, 
massani siferblatli tarozida, tok kuchini ampermetr bilan oichash va hokazo. Bu 
usulda oichash aniqligi uncha katta boim asa ham, oichash jarayonining tezligi uni 
amalda qoilanishda tengi yo‘q usulga aylantiradi. Differensial usul oichanayotgan 
va m a’lum kattaliklaming ayirmasini oichashni xarakterlaydi. Masalan, gaz 
aralashmasi tarkibini havoning issiq o ‘tkazuvchanligiga taqqoslash y o ii bilan 
issiqlik o ‘tkazuvchanlik bo‘yicha oichash. G ‘oyatda aniq oichashlarda oichov 
bilan taqqoslash usuli qoilanadi. Bunda oichanayotgan kattalik oichash yordamida 
topilgan kattaliklar bilan taqqoslanadi. Masalan, o ‘zgarmas tokning kuchlanishini 
elektr yurituvchi kuchi normal element EYK iga teng boigan taqqoslash 
kompensatorida o‘lchash yoki massani pishangli tarozilarda muvozanatlashtiruvchi 
toshlar bilan o‘lchash. Bu usul ta’sir etuvchi kattaliklarning oichash natijasiga ta 
’sirini kamaytirishga imkon beradi. Nol (kompensatsion) usul oichanayotgan 
kattalikni qiymati m aium boigan kattalik bilan taqqoslashdan iborat, ammo ular 
orasidagi ayirma m aium kattalikni o‘zgartirish usuli bilan nolga keltiriladi. 
Potensiometrlar, muvozanatlashtirilgan ko‘priklar va boshqalar nol usulga 
asoslanib ishlovchi asboblarga misol b o ia oladi. Nol usul oichashning yuqori 
aniqligini ta’minlaydi. 1.3-§. 0 ‘LCHASH 0 ‘ZGARTIRISHLARI VA 0 
‘ZGARTKICHLAR Texnologik o ich ash larn in g m ohiyatini texnik jih atd an 
qisqacha quyidagicha ifodalash mumkin: ,J4ima, qanday qilib va nima bilan o 
‘lchanadi?“. Shuning uchun, bundan keyin aniq fizik kattaliklarni oichash usullari 
va oichashlarning eng keng tarqalgan ishonchli ishchi vositalari: oichash o 
‘zgartkichlari va oichash asboblari qarab chiqiladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
sifatini va TJABT samaradorligini oshirish zarurligi turli moddalar sarfi va 
miqdorini aniq oichash masalalarini muvaffaqiyatli hal etishni taqozo etadi. 
Sanoatda sarf oichash tizimlarining qoilanishi sarflanayotgan energiya 
eltuvchilarini (suv, gaz, bug1, yonilg‘i) hisobga olish va nazorat qilish bo‘yicha 
ko‘pgina texnik masalalarning hal qilinishini soddalashtiradi, jarayonning eng m 
aqbul rejim ini ishlab chiqarishning aniq shart-sharoitlariga bogiiq holda tez 


aniqlashga imkon beradi. Mahsulotni hisobga olish jarayonlarida moddalarning 
sarfi va miqdorini oichash vositalariga juda yuqori aniqlik jihatidan katta talablar 
qo‘yiladi. Sarf oichash uchun ishlatiladigan asboblar sarfo ‘Ichagichlar deb ataladi. 
Moddaning berilgan kanal kesimi orqali vaqt birligi ichida o ‘tgan miqdori modda
sarfi deyiladi. Sarf oichaydigan asboblar oniy sarfni oichaydi va texnologik 
rejimlar (ayniqsa, uzluksiz jarayonlarda) ishining barqarorligini nazorat qilishga, 
texnologik jarayonning o‘tishini har bir onda avtomatik ravishda rostlashga va 
rejimni berilgan yo‘nalishda sozlashga imkon beradi. Moddaning hajmiy sarfi 1/s, 
m3/s, m3/soat, massa sarfi esa kg/s, kg/soat, t/soat va hokazolarda oichanadi. 
Asboblar hisoblagichlar (integratorlar) bilan ta ’minlanishi mumkin, unda bu 
asboblar hisoblagichli sarfo ichagichlar deyiladi. M odda miqdorini oichaydigan 
asboblar hisoblagichlar deb ataladi. Hisoblagichlar o ‘zlaridan o‘tgan modda 
miqdorini istalgan vaqt (sutka, oy va hokazo) mobaynida oichaydi. Uning miqdori 
hisoblagich ko‘rsatkichlari farqi bilan aniqlanadi. Modda miqdori hajmiy (litr, m 3) 
yoki massa (kg, t) birliklarida ifodalanadi. Hisoblagichlar bevosita oichash 
asboblari boiib, ularning shkalasi bo‘yicha olingan ko‘rsatkichlar qo‘shimcha 
hisoblashni talab qilmaydi. Sanoatda keng tarqalgan sarf vamiqdor oichagichlar 


ishlash prinsipi va tuzilishlariga ko‘ra bir qancha guruhlarga boiinadi. Ishlab 
chiqarishda suyuqlik, bug1 va gazlarning sarfmi oichaydigan asboblarning 
quyidagi turlaridan foydalaniladi: 1) bosim farqi o ‘zgaruvchan sarfoichagichlar; 2) 
bosim farqi o ‘zgarmas sarfo ichagichlar; 3) tezlik bosimi sarfoichagichlari; 4) 
o‘zgaruvchan sathli sarfoichagichlar; 5) induksion sarfoichagichlar; 6) 
ultratovushli sarfoichagichlar; 7) kalorimetrik (issiqlik) sarfoichagichlar; 8) ionli 
sarfoichagichlar. Oichanayotgan moddaning turiga ko‘ra sarfoichagichlar suv, 
mazut, bug‘, gaz va hokazolar sarfmi oichagichlarga boiinadi. Suyuqlik va 
gazlarning miqdorini oichaydigan hisoblagichlar quyidagi asosiy guruhlarga 
boiinadi: 1) hajm hisoblagichlari; 2) tezlik hisoblagichlari; 3) vazn hisoblagichlari. 
Quyida texnologik jarayonlarni nazorat qilishda keng tarqalgan usullar va asboblar 
ko‘rib chiqilgan. 4.2- §. BOSIMLAR FARQI 0 ‘ZGARUVCHAN 
SARFO‘LCHAGICHLAR Quvurlardagi suyuqlik, gaz va bug‘ sarfmi bosimlar 
farqi o‘zgaruvchan sarfoichagichlar bilan oichash keng tarqalgan va yaxshi 
o‘rganilgan. Sarfni bunday usul bilan oichash suyuqlik yoki gaz o'tayotgan 


quvurda kichik diametrli to ‘siq-diafragma (4 .1 -rasm, a), soplo (4 .1 -rasm, b), 
Venturi soplosi (4.1-rasm, с) va Venturi quvuri (4.1- rasm, d) ni o‘rnatish 
natijasida hosil boiadigan modda potensial energiyasi (statik bosimi) ning 
o‘zgarishini olchashga asoslangan. Kichik diametrli to ‘siq vazifasini bajaruvchi 
toraytirish qurilmasi quvurga o ‘rnatilib, mahalliy torayishni hosil qiladi. Suyuqlik, 
gaz yoki bug1 quvurning kesimi toraygan joyidan o‘tayotganida uning tezligi 
oshadi. Tezlikning, binobarin, kinetik energiyaning ortishi oqimning kesimi 
toraygan joyida potensial energiyaning kamayishiga olib keladi. Bunda to‘siqdan 
keyingi statik bosim undan oldingi statik bosimdan kam boiadi. Shunday qilib, 
modda toraytirish qurilmasidan o‘tishda bosimlar farqi AP= P{ — P2 hosil bo‘ladi. 
Bu bosimlar farqi oqim tezligi va modda sarfiga mutanosib boiadi. Demak, 
toraytirish qurilmasi hosil qilgan bosimlar farqi quvurdan o‘tayotgan modda 
sarfming oichovi boiishi mumkin. Sarfning son qiymati esa difmanometr oichagan 
AP bosimlar farqi bo‘yicha aniqlanadi. Suyuqlik, gaz va buglarning sarfmi oichash 
uchun toraytirish qurilmasi sifatida standart diafragmalar, soplolar, Venturi soplosi 
va Venturi quvurlari ishlatiladi. O‘lchashlar birliligini ta’minlash tizimiga doir 
ma’lumotlarni yoritishdan oldin o‘lchashlar va birlik etalonlar to‘g‘risidagi asosiy 
tushunchalarni qarab chiqamiz. O‘lchov bu berilgan noaniq qiymatni oldindan 
birlik qilib qabul qilingan etalonlardan biri bilan solishtirishdir. O‘lchov bizga 
berilgan o‘lchanadigan kattalikni mikdoriy tavsiflashga imkon beradi. O‘lchov 
muxandislik va ilmiy soxalarda muxim ro‘l o‘ynaydi.[1] O‘lchov birligining 2 ta 
asosiy talabi bor: 1. Taqqoslashda ishlatiladigan etalonlarning aniqligi yuqori va 
xalqaro miqyosda kelishilgan bo‘lishi kerak. 2. Taqqoslashda ishlatiladigan 
apparatura va uskunalar metrologik tasdiqlangan bo‘lishi kerak.[1] O‘lchash 
jarayoni 3.1-rasmda keltirilgan O‘lchash o’bekti Taqqoslash Natija ETALON 3.1-
rasm.O‘lchash jarayoni O‘lchash ob’ekti bu yerda o‘lchanishi lozim bo‘lgan 
kattalikni ifodalaydi. Qiymat oldindan mavjud bo‘lgan massa, uzunlik, vaqt va shu 
kabi etalonlar bilan taqqoslanib natijani xosil qiladi. [1] Turli qiymatlarni (o‘lchov 
birliklarini) ifodalash uchun etalonlar ishlab chiqilgan bo‘lib, Parij yaqinidagi Sevr 
shahrida ”O‘lchov va Tarozilar” xalqaro byurosida saklanadi. O‘lchov 


birliklarining etalonlari quyidagi sinflarga bo‘linadi: - Xalqaro etalonlar - 
Birlamchi etalonlar - Ikkilamchi etalonlar - Ishchi etalonlar Xalqaro etalonlar - 
xalqaro o‘zaro kelishuvni ifodalaydi.Ular doimiy ravishda rivojlanib boradi va 
absolyut fizik o‘lchov birliklari orqali tekshirilib turiladi. Ushbu xalqaro etalonlar 
o‘lchash va kalibrlash kabi oddiy metrologik tadbirlarni bajarilishda 
ishlatilmaydi.[1] Birlamchi etalonlarning asosiy funktsiyasi ikkilamchi etalonlarni 
kalibrlash va tekshirib turishdir. Birlamchi etalonlar turli davlatlarning Milliy 
Standart Labaratoriyalarida saqlanadi. Birlamchi etalonlar Milliy 
Labaratoriyalardan tashkarida foydalanish mumkin emas.[1] Ikkilamchi etalonlar 
sanoat labaratoriyalarida o‘lchash va kalibrlash uchun asosiy etalon xisoblanadi. 
Ikkilamchi etalonlar kaysi sanoat yo‘nalishiga tegishliligidan kelib chiqgan xolda 
tasdiklanadi. Xar bir ikkilamchi etalonlar kalibrlash va birlamchi etalonlar bilan 
taqqoslash uchun Milliy Standartlash Labaratoriyalariga yuboriladi. [3] 
O‘lchashlar birliligiga erishish mahsulotlar, xizmatlar, texnologiyalarning sifatini, 
xavfsizligi va raqobatbardoshligini ta’minlash bo‘yicha bajaradigan ishlarning 
asosidir. O‘lchashlar birliligini ta’minlash dunyodagi har bir mamlakat uchun 
davlat ahamiyatidagi masaladir. Ma’lumki, o‘lchashlar birliligi O‘zbekistonda 
o‘lchashlar birliligini ta’minlash tizimi asosida amalga oshiriladi. O‘lchashlar 
birliligi hozirgi zamon metrologiya faoliyatidagi asosiy tushunchasi bo‘lib 
hisoblanadi va o‘lchashning shunday holatini tavsiflaydiki, unda o‘lchash natijalari 
kattaliklarni qonunlashtirilgan birliklarida ifodalangan ularning xatoliklari esa 
berilgan ehtimollik bilan o‘rnatilgan chegarada bo‘ladi. O‘lchashlar birliligini 
ta’minlashning ilmiy asosi bo‘lib o‘lchashlar to‘g‘risidagi “Metrologiya” fani 
hisoblanadi. Hozirgi zamon metrologiya 3 bo‘limdan iborat: − nazariy 
metrologiya; − qonuniy metrologiya; − amaliy metrologiya; O‘lchashlar birliligini 
ta’minlash tizimining texnikaviy asoslari bo‘lib hisoblanadi: − Milliy etalonlar 
kompleksi bo‘lib ular kattalik birliklarini takrorlash va saqlash uchun 
mo‘ljallangan. − O‘lchash vositalari va o‘lchashlarni bajarish usullarining 
qonuniyligini o‘rnatish tizimi. − Birliklar o‘lchamligini etalonlardan ular bilan 
o‘zaro bo‘ysunishda bo‘lgan o‘lchash vositalariga uzatish tizimi. Tizimning 


tashkiliy asosi bo‘lib, O‘zbekiston metrologiya xizmati hisoblanadi. Ushbu xizmat 
davlat metrologiya xizmati va yuridik shaxslarning metrologiya xizmatidan tashkil 
topgan. Tizimning qonuniy asosi bo‘lib O‘zbekiston Respublikasining 
“Metrologiya to‘g‘risida”dagi qonuni hisoblanadi. Metrologiya xizmatining 
rahbariy va yetakchi markazi bo‘lib metrologiya bo‘yicha milliy organ O‘zstandart 
hisoblanadi. O‘zbekiston standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish 
agentligi (“O‘zstandart agentligi”)ning tashkiliy tuzilishi 1-rasmda, “O‘zstandart” 
agentligi markaziy apparatining tuzilmasi 2-rasmda ketirilgan. Vazirlar 
Mahkamasining 2004 yil 5 avgustdagi 373-son «O‘zbekiston davlat 
standartlashtirish, metrologiya va seritifikatlashtirish agentligi tuzilmasini 
takomillashtirish va uning faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarorinning 3-
ilovasida “O‘zstandart” agentligi to‘g‘risida nizom keltirilgan. “O‘zstandart” 
agentligi tuzilishi quyidagilar kiradi: 

Hududiy standartlashtirish va metrologiya 
boshqarmalari (3-rasm); 

Respublika sinov va sertifikatlashtirish markazi hamda 
uning hududiy sinov va sertifikatlashtirish markazlari; 

Metrologiya xizmatlari 
ko‘rsatish markazi; 

Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy-
tadqiqot instituti (4-rasm); 

Milliy etalonlar markazi (5-rasm); 

Shtrixli 
kodlashtirish markazi ; 

Axborot-ma’lumotlar markazi ; Yuridik shaxslarning 
metrologiya xizmati Davlat boshqaruv organlari, birlashmalar va tashkilotlar 
tomonidan zaruriy hollarda “Bosh metrologiya xizmati” yoki “Asos metrologiya 
xizmati” shaklida ochilishi mumkin. O‘lchashlar birliligini ta’minlash tizimining 
normativ-huquqiy asosi bo‘lib O‘zbekistonda o‘lchovlar birliligini ta’minlash 
Davlat sistemasining hujjatlar kompleksi hisoblanadi. Bu kompleks tarkibiga 
xalqaro, davlatlararo va milliy normativ va uslubiy hujjatlar kiradi. Bu hujjatlar 
o‘lchashlar birliligini ta’minlash bo‘yicha qancha, normativ va ishlarni bajarish 
tartibini aniqlaydi, bu esa Davlatning ishlab chiqarish va iqtisodiy integratsiyasiga 
va savdodagi to‘siqlarni bartaraf qilinishga imkon beradi. "O‘zstandart" 
agentligining markaziy apparati Hududiy standartlashtirish va metrologiya 
boshqarmalari (SMB) 14 bo‘linma Respublika sinov va sertifikatlashtirish 
markazi* Standartlashtir ish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy-tadqiqot 


instituti Hududiy sinov va sertifikatlashtirish markazlari* Axborotma’lumotlar 
markazi* Milliy etalonlar Markazi Metrologiya xizmatlari ko‘rsatish markazi* * 
Moliyalashtirish xo‘jalik faoliyatidan olinadigan o‘z mablag‘lari hisobiga amalga 
oshiriladi. Shtrixli kodlashtirish markazi* 3.2-rasm. O‘zbekiston standartlashtirish, 
metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi ("O‘zstandart" agentligi)ning tashkiliy 
tuzilmasi. Bosh direktor Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirishni 
rivojlantirish bo‘yicha Idoralararo kengash Bosh direkt or o‘rinbosari Bosh direkt 
or o‘rinbosari Bosh metrol og Akkr editatsiya va inspektsiya nazorati boshqarmasi 
(5 kishi) Stand artlashtirish, davlat nazoratini muvofiqlasht irish va axborot 
texnologiyala rini joriy etish boshqarmasi (9 kishi) Muvo fiqlikni tasdiqlash 
sohasidagi texnika siyosati va sifat tizimlarini joriy etish boshqarmasi (5 kishi) 
Metrol ogiya boshqarmasi (4 kishi) Alko golli mahsulotlar sifati bo‘yicha davlat 
inspektsiyasi (5 kishi) Xalqa ro munosabatlar sho‘’basi (2 kishi) Mutasaddilik 
qilinadigan tashkilotlar Moli yaiqtisodiyot boshqarmasi (5 kishi) Hudu diy 
standartlashti rish va metrologiya boshqarmalar i Respu blika sinov va 
sertifikatlasht irish markazi Milliy etalonlar markazi Yuri dik maslahatchi (1 kishi) 
Stand artlashtirish, metrologiya va sertifikatlasht irish ilmiytadqiqot instituti Shtrix 
li kodla shtirish markazi Metrol ogiya xizmat lari ko‘rsatish marka zi Umu miy 
bo‘lim (3 kishi) Axbor otma’lumotlar markazi Xodimlarning cheklangan jami soni 
- 56 kishi, shu jumladan: boshqaruv xodimlari - 43 kishi; xizmat ko‘rsatuvchi 
xodimlar - 8 kishi; texnik xodimlar - 5 kishi. 3.3-rasm.O‘zbekiston 
standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish agentligi ("O‘zstandart" 
agentligi) markaziy apparatining tuzilmasi. Boshliq Boshliq o‘rinbosari Akkredita 
tsiya qilingan hamda attestatsiyadan o‘tkazilgan organlar va laboratoriyalar ni 
nazorat qilish bo‘limi Buxgalte riya Standartla shtirishva standartlar ustidan davlat 
nazorati bo‘limi Umumiy bo‘lim Alkogolli mahsulotlar sifati bo‘yicha inspektorlar 
Metrologi k nazorat va o‘lchovlarning yagonaligi ta’minlanishini nazorat qilish 
bo‘limi Xodimlarning cheklangan jami soni - 188 kishi, shu jumladan: boshqaruv 
xodimlari - 145 kishi, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar - 24 kishi, texnik xodimlar - 
19 kishi. 3.4-rasm. Hududiy standartlashtirish va metrologiya boshqarmalari 


tuzilmasi. Direktor Direktorning ilmiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari Ilmiy kotib (1 
kishi) Moliya -iqtisodiyot bo‘limi (2 kishi) Standartlasht irish, klassifikatsiy alash 
va kodlashtirish bo‘limi (4 kishi) Malaka oshirish markazi* Umum iy bo‘lim (1 
kishi) Sertifikatlash tirish bo‘limi (3 kishi) Metrologiya, terminologiya va 
tarjimalar bo‘limi (4 kishi) Xodimlarning cheklangan jami soni – 23 kishi, shu 
jumladan: boshqaruv xodimlari – 18 kishi, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar - 3 kishi, 
texnik xodimlar - 2 kishi. * Moliyalashtirish xo‘jalik faoliyatidan olinadigan o‘z 
mablag‘lari hisobiga amalga oshiriladi. 3.5-rasm. Standartlashtirish, metrologiya 
va sertifikatlashtirish ilmiy-tadqiqot institutining tuzilmasi. Direktor Etalonlarni 
saqlovchilar (4 kishi) Buxgalteriya (1 kishi) Xodimlarning cheklangan jami soni - 
8 kishi, shu jumladan: boshqaruv xodimlari - 6 kishi, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar 
- 1 kishi, texnik xodimlar - 1 kishi. 3.6-rasm. O‘zbekiston Respublikasi milliy 
etalonlar markazining tuzilmasi. 2. O‘lchashlar birliligini ta’minlash bo‘yicha 
xalqaro tashkilotlar ILAC – International Laboratory Accreditation – 
Akkreditatsiya labaratoriyalarini rivojlantirish bo‘yicha xalqaro printsipial forum. 
ILAC shuningdek davlatlarga o‘zlarining shaxsiy akkreditatsiya laboratoriyalarini 
rivojlantirishi jarayonida maslaxatlar va yordam beradi. Ushbu davlatlar esa ILAC 
ga a’zo sifatida kirish xuquqiga ega bo‘ladi. [2] OIML- The International 
Organisation of Legal Metrology- Xalqaro legal metrologiya tashkiloti. Butun 
dunyo texnik strukturasini rivojlantirish tashkiloti bo‘lib, u o‘z a’zolariga milliy va 
regional ishlab chiqarishda talablar qo‘yish va legal metrologiya ilovalari uchun 
o‘lchov uskunalaridan foydalanishda metrologik yo‘l boshlovchilik qiladi. [2] 
IUPAP- The International Union of Pure and Applied Physics – Xalqaro oddiy va 
amaliy fizika birlashmasi. 1923-yilda tashkil topgan. 2008-yildan uning tarkibida 
48 ta fizik birlashmalar mavjud. U o‘z ishini 20 ta komissiyaga bo‘lgan xolda 
tashkil kiladi. Ulardan biri Standartlar, Birliklar, Nomen-klatura, Atom va Asosiy 
konstantalar komissiyasidir. [2] IUPAC – The International Union of Pure and 
Applied Chemistry – Xalqaro oddiy va amaliy kimyo birlashmasi. Butun dunyo 
bo‘yicha kimyo ilmini rivojlantirishga maslaxatlar beradigan xalkaro nodavlat 
tashkilot. IUPAC 1919-yilda tashkil topgan. Unda 8 ta bo‘lim(division) mavjud. 


[2] 3.7-rasm. Dunyo miqyosidagi mintakaviy metrologiya tashkilotlari 3.1-jadval. 
Metrologiya bo‘yicha xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar IEC/CE I International 
Electrotechnical Commission Xalqaro elektrotexnik komissiya ETSI European 
Telecommunications Standarts Institute Telekommunikatsiyalar sohasida 
standartlashtirish bo‘yicha Yevropa institute ITU International Telecommunication 
Union Xalqaro elektraloqa ittifoqi OIWIL International Organization of Legal 
Metrology Qonunlashtiruvchi metrologiya bo‘yicha xalqaro tashkilot BIPM Le 
Bureau International des Poids et Mesures Tosh va tarozilarning xalqaro byurosi 
WELM EC Organization of European national legal metrology services G‘arbiy 
Yevropa qonunlashtiruvchi metrologiya tashkiloti EURO MET European 
Collaboration on Measurement Standards Etalonlar bo‘yicha Yevropa hamkorligi 
EA European Accreditation of Sertification Akkreditlash bo‘yicha Yevropa 
hamkorligi ILAC International Laboratory Accreditation Cooperation 
Laboratoriyalarni akkreditlash bo‘yicha xalqaro konferentsiya APLMF Asia-
Pacific Legal Metrology Forum Qonunlashtiruvchi metrologiya bo‘yicha Osiyo-
Tinch Okeani forumi EASC EuroAsia Council on Standardization, Metrology and 
Sertification MDHning standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish 
bo‘yicha davlatlararo kengashi Yevropa , Amerika va Osiyo Infrastrukturasidagi 
tashkilotlar to‘g‘risida qisqachach ma’lumotlar keltiramiz. METROLOGY – 
EURAMET – Yevropa O‘LCHOV STANDARTLARI xamkorlik tashkiloti. Bu 
tashkilot Yevropa metrologiyasi uchun metrologiya soxasidagi izlanishlar va 
rivojlanishlarning o‘sishiga yo‘l boshchilik qiladi.2008-yildan ushbu tashkilot 
tarkibida 32 ta Yevropa Milliy Metrologiya Institutlari MMI va 4 ta davogar MMI 
mavjud. [2] ACCREDITATION – EA – Yevropa Akkreditsiya xamkorlik 
tashkiloti. Yevropa Akkreditlash va Sertifikatlash tashkiloti va Yevropa 
Akkreditlash labaratoriyalari tashkilotlarnining birlashishi natijasida tashkil 
topgan. METROLOGY – SIM The Inter-American Metrology System, Amerika 
Metrologiya Tizimi.34 millat metrologiya tashkilotlari o‘zaro roziligi asosida 
tashkil topgan. SIM Amerika uchun CIMP MRA ga bo‘ysunuvchi mintaqaviy 
metrologiya tashkiloti. SIM 5 mintakalarga bo‘lingan : NORAMET, CARIMЕT, 


CAMЕT, ANDIMET va SURAMET.[2] ACCREDITATION – IAAC – The 
InterAmerican Accreditation Coorperation – Amerika akkreditatsiyalash 
asossatsiyasi. Asosiy vazifasi Amerika davlatlari akkreditatsiya guruxlaridan 
xalkaro akkreditatsiya uyushmasini qurish. [2] METROLOGY – APMP – The 
Asia Pacific Metrology Programme.Osiyo Tich okeani Metrologiya Dasturi. Ushbu 
tashkilot Developing Economies Committee (DEC) ni tashkil qilgan bo‘lib, u 
orqali Milliy Metrologiya Institutlarini rivojlantirishi lozim bo‘lgan davlatlarga 
yordam beradi.[2] ACCREDITATION – IAAC – The InterAmerican Accreditation 
Coorperation – Amerika akkreditatsiyalash asossatsiyasi. Asosiy vazifasi Amerika 
davlatlari akkreditatsiya guruxlaridan xalkaro akkreditatsiya uyushmasini qurish. 
METROLOGY – APMP – The Asia Pacific Metrology Programme.Osiyo Tich 
okeani Metrologiya Dasturi. Ushbu tashkilot Developing Economies Committee 
(DEC) ni tashkil qilgan bo‘lib, u orqali Milliy Metrologiya Institularini 
rivojlantirishi lozim bo‘lgan davlatlarga yordam beradi. ACCREDITATION – 
APLAC – Thee Asia Pacific Accreditation Coorperation- Osiyo Tich okeani 
Akkreditatsiyalash Korporatsiyasi. Osiyo mintakasi bo‘ylab akkreditatsiya 
kalibrlash, testlash va qurilmalarni nazorat qilish bilan bog‘lik tashkilotlarning 
birlashmasidir. LEGAL METROLOGY – APLMF – Asia Pacific Legal Metrology 
Forum – Osiyo mintaqasi bo‘ylab Legal metrologiyani rivojlatiruvchi obektlar 
guruxi. APMP,APLAC va APLMF tashkilotlari Asia Pacific Economic 
Coorporation tashkiloti tomonidan moliyalashtiriladi. 3.8-rasm. O‘zbekiston 
Metrologiya Xizmatining xalqaro xamkorligi 4-MA’RUZA. O‘LCHASH 
VOSITALARI TURLARI VA USULLARI Reja. 1. O‘lchash vositalarining turlari 
va metrologik xarakteristikalari. 2. O‘lchash usullarining klassifikatsiyasi. 1. 
O‘lchash vositalarining turlari va metrologik xarakteristikalari. Normalangan 
metrologik xarakteristika (NMX) hujjatlar asosida o‘rnatiladi. Amaliyotda o‘lchash 
vositasining quyidagi metrologik xarakteristikalari keng tarqalgan: 

O‘lchash 
diapazoni – bu o‘lchanayotgan kattalikning shunday qiymatlar sohasidirki, uning 
uchun o‘lchash vositasi xatoliklarning yo‘l qo‘yiladigan chegarasi me’yorlangan 
bo‘ladi. 

O‘lchash chegarasi – bu o‘lchash diapazonining eng katta va eng kichik 


qiymati. Shkalaning bo‘lim qiymati – bu kattalik qiymatlarining farqi bo‘lib, 
shkalaning ikkita qo‘shni belgisiga mos keladi. Tekis shkalali priborlar doimiy 
bo‘lim qiymatiga ega bo‘ladi, notekis shkalalilari esa o‘zgaruvchan bo‘lim 
qiymatiga ega bo‘ladi. Sezgirlik S=Δy/Δx : - bu o‘q chiqishidagi signal o‘zgarishi 
Δy ning bu o‘zgarishni yuzaga keltirgan kirishdagi Δx signal o‘zgarishiga 
nisbatidir va bunda sezgirlik tok va kuchlanish bo‘yicha sezgirlik deb tushuniladi. 
ТЕШИК: Чизиқни айланиш ўқига параллел айлантириб ҳосил қилинган ички 
сирт; тешиклар очиқ ва ёпиқ бўлиши мумкин. ОТВЕРСТИЕ: Внутренняя 
поверхность, образованная вращением линии параллельно оси вращения; 
отверстия могут быть сквозными и глухими. 200 TEXNOLOGIK BAZA: 
Buyum yoki tayyorlamani tayyorlash yoki ta’mirlash jarayonida uning o‘rnini 
belgilash uchun foydalaniladigan baza. ТЕХНОЛОГИК БАЗА: Буюм ёки 
тайёрламани тайёрлаш ёки таъмирлаш жараёнида унинг ўрнини белгилаш 
учун фойдаланиладиган база. ТЕХНОЛОГИЧЕСКАЯ БАЗА: База, 
используемая для определения положения заготовки или изделия в процессе 
изготовления или ремонта. CHIZIQLI O‘LCHAM: Buyumning chiziqli 
birliklarda aniqlanadigan o‘lchami (chiziqli o‘lcham chizmada o‘lchov birligini 
belgilamasdan millimetrlarda ko‘rsatiladi). ЧИЗИҚЛИ ЎЛЧАМ: Буюмнинг 
чизиқли бирликларда аниқланадиган ўлчами (чизиқли ўлчам чизмада ўлчов 
бирлигини белгиламасдан миллиметрларда кўрсатилади). ЛИНЕЙНЫЙ 
РАЗМЕР: Размер изделия, определяемый в линейных единицах (линейный 
размер на чертеже указывают в миллиметрах без обозначения единицы 
измерения). SHLITS [nem. schlitz – tirqish, kesik]: Turli mahkamlash 
buyumlarining yon tomon yuzalarida yoki detallarning tashqi va ichki silindrik 
sirtlarida yasalgan ariqcha. ШЛИЦ [нем. schlitz – тирқиш, кесик]: Турли 
маҳкамлаш буюмларининг ён томон юзаларида ёки деталларнинг ташқи ва 
ички цилиндрик сиртларида ясалган ариқча. ШЛИЦ [нем. schlitz – щель, 
разрез]: Канавка на торцевых поверхностях различных крепежных изделий 
или на наружной и внутренней цилиндрических и внутренних поверхностях 
деталей. YALPI ISHLAB CHIQARISH: Uzoq davom etadigan vaqt ichida 


buyumni tor nomenklatura va katta hajmda uzluksiz ishlab chiqarish yoki 
ta’mirlash bilan tavsiflanadi. ЯЛПИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ: Узоқ давом этадиган 
вақт ичида буюмни тор номенклатура ва катта ҳажмда узлуксиз ишлаб 
чиқариш ёки таъмирлаш билан тавсифланади. МАССОВОЕ 
ПРОИЗВОДСТВО: Характеризуется узкой номенклатурой и большим 
объемом выпуска изделий, непрерывно изготавливаемых или 
ремонтируемых в течение продолжительного времени. YARIMFABRIKAT: 
Iste’molchi-korxonada qo‘shimcha ishlov beriladigan yoki yig‘iladigan mehnat 
predmeti. ЯРИМФАБРИКАТ: Истеъмолчи-корхонада қўшимча ишлов 
бериладиган ёки йиғиладиган меҳнат предмети. 201 ПОЛУФАБРИКАТ: 
Предмет труда, подлежащий дополнительной обработке или сборке на 
предприятии-потребителе. O‘LCHAMNING CHEGARAVIY OG‘ISHI: 
O‘lchamning nominal qiymatidan yo‘l qo‘yiladigan chegaraviy og‘ishi. 
ЎЛЧАМНИНГ ЧЕГАРАВИЙ ОҒИШИ: Ўлчамнинг номинал қийматидан йўл 
қўйиладиган чегаравий оғиши. ПРЕДЕЛЬНОЕ ОТКЛОНЕНИЕ РАЗМЕРА: 
Предельно допустимое отклонение размера от его номинального значения. 
O‘RNATISH баҳолашни ўз ичига олган амалиётлар мажмуи. КОНТРОЛЬ 
КАЧЕСТВА УСЛУГИ: Совокупность операций, включающая проведение 
измерений, испытания и сравнение полученных результатов с 
установленными требованиями и оценки одной или нескольких 
характеристик услуги (обслуживания). XIZMAT SIFATINI BAHOLASH: Bir 
turdagi xizmatlar yoki xizmatning muayyan turiga standartlarda o‘rnatilgan 
ko‘rsatkichlar ro‘yxati bo‘yicha amalga oshiriladi. ХИЗМАТ СИФАТИНИ 
БАҲОЛАШ: Бир турдаги хизматлар ёки хизматнинг муайян турига 
стандартларда ўрнатилган кўрсаткичлар рўйхати бўйича амалга оширилади. 
ОЦЕНКА КАЧЕСТВА УСЛУГ: Производится по номенклатуре показателей, 
установленных стандартами на группы однородных услуг или на конкретные 
виды услуг. YAROQLILIK: Normativ va texnik hujjatlarning barcha talablariga 
buyumning muvofiqlik holati. ЯРОҚЛИЛИК: Норматив ва техник 
ҳужжатларнинг барча талабларига буюмнинг мувофиқлик ҳолати. 


ИСПРАВНОСТЬ: Состояние изделия, при котором оно соответствует всем 
требованиям нормативной и технической документации. YAROQLILIK 
MUDDATI: Mahsulotdan vazifasi bo‘yicha foydalanish imkoniyatini 
chegaralovchi vaqt oralig‘i. ЯРОҚЛИЛИК МУДДАТИ: Маҳсулотдан вазифаси 
бўйича фойдаланиш имкониятини чегараловчи вақт оралиғи. СРОК 
ГОДНОСТИ: Интервал времени, ограничивающий возможности 
использования продукции по назначению. 4 - BO‘LIM. TARMOQLARARO 
STANDARTLASHTIRISH TIZIMLARIDA QO‘LLANILADIGAN UMUMIY 
TEXNIK ATAMA VA TUSHUNCHALAR 248 4 - БЎЛИМ. ТАРМОҚЛАРАРО 
СТАНДАРТЛАШТИРИШ ТИЗИМЛАРИДА ҚЎЛЛАНИЛАДИГАН 
УМУМИЙ ТЕХНИК AТAМA ВА ТУШУНЧАЛАР РАЗДЕЛ 4. 
ОБЩЕТЕХНИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ И ПОНЯТИЯ, ПРИМЕНЯЕМЫЕ В 
МЕЖОТРАСЛЕВЫХ СИСТЕМАХ СТАНДАРТИЗАЦИИ ABBREVIATURA 
(ABREVIATURA): 1) so‘z birikmalarining birinchi harflaridan yasalgan 
qisqartma so‘zlarning turi; 2) so‘z birikmalarining dastlabki unsurlaridan tuzilgan 
qisqartma so‘zlar. Izoh – qisqartma so‘zlar shunday izohlanadi: 1) O‘z ST – 
O‘zbekiston Standartlashtirish tizimi, O‘z TTDT – O‘zbekiston Texnik jihatdan 
tartibga solish davlat tizimi va b. 2) Тошшаҳартрансхизмат – Тоshkent shahar 
transport xizmati, moped - mototsikl-velosiped va b. АББРЕВИАТУРА 
(АБРЕВИАТУРА): 1) сўз бирикмаларининг биринчи ҳарфларидан ясалган 
қисқартма сўзларнинг тури; 2) сўз бирикмаларининг дастлабки унсурларидан 
тузилган қисқартма сўзлар. Изоҳ – қисқартма сўзлар шундай изоҳланади: 1) 
Ўз СТ – Ўзбекистон Стандартлаштириш тизими, Ўз ТТДТ – Ўзбекистон 
Техник жиҳатдан тартибга солиш давлат тизими вa б. 2) 
Тошшаҳартрансхизмат – Тошкент шаҳар транспорт хизмати, мопед - 
мотоцикл-велосипед ва б. АББРЕВИАТУРА (АБРЕВИАТУРА): 1) тип 
сложносокращенных слов, образованных из алфавитных названий начальных 
букв словосочетаний; 2) сложносокращенные слова, составленные из 
начальных элементов словосочетания. Примечание – в понимании: 1) ГСС Уз 
– Государственная система стандартизации Узбекистана, ГСТР Уз – 


Государственная система технического регулирования Узбекистана, ИСЦ – 
Информационносправочный центр и др. В понимании 2) роддом – 
родильный дом; мопед – мотоцикл-велосипед и др. ABZAS: 1) matnning bir 
xat boshidan ikkinchisigacha bo‘lgan qismi; 2) matnning birinchi qatoridagi 
satrboshi (xatboshi). АБЗАЦ: 1) матннинг бир хат бошидан иккинчисигача 
бўлган қисми; 2) матннинг биринчи қаторидаги сатрбоши (хатбоши). 
АБЗАЦ: 1) часть текста от одного отступа до следующего; 2) отступ в 
начальной строке текста (абзацный отступ). ALGORITM (ALGORIFM): 
Berilgan masalani yechish uchun matematik amallar majmui. Masalan, sondan 
ildiz chiqarish algoritmi, qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish qoidalari vа b. 249 
Izoh – ushbu termin IX asr o‘zbek matematigi va astronomi Muhammad bin Muso 
Xorazmiyning lotinlashtirilgan – Algoritm nomidan kelib chiqqan. Xorazmiyning 
algebraga oid “Kitab al-jabr val-muqabala” («Tiklash va zid qo‘yish haqida kitob») 
asarida algebra birinchi marta matematikaning mustaqil sohasi sifatida qaraladi. 
Tenglamaning hadlarini bir tomonidan boshqasiga belgisini o‘zgartirish bilan 
ko‘chirishdan iborat “al-jabr” operatsiyasining nomlanishi keyinchalik 
matematikaning alohida qismi – algebra deb nomlandi. Algoritm nomi arifmetikani 
hind sonlari yordamida ifodalovchi sifatida, so‘ngra esa qat’iy muayyan qoidalar 
bo‘yicha bajariladigan, hisoblov tizimining umumiy nomi sifatida matematikaga 
kirdi. АЛГОРИТМ (АЛГОРИФМ): Берилган масалани ечиш учун математик 
амаллар мажмуи. Масалан, сондан илдиз чиқариш алгоритми, қўшиш, 
айириш, кўпайтириш, бўлиш қоидалари ва б. Изоҳ – ушбу термин IX аср 
ўзбек математиги ва астрономи Муҳаммад бин Мусо Хоразмийнинг 
лотинлаштирилган – Algoritm номидан келиб чиққан. Хоразмийнинг 
алгебрага оид “Китаб ал-жабр вал-муқабала” («Тиклаш ва зид қўйиш ҳақида 
китоб») асарида алгебра биринчи марта математиканинг мустақил соҳаси 
сифатида қаралади. Тенгламанинг ҳадларини бир томонидан бошқасига 
белгиcини ўзгартириш билан кўчиришдан иборат “ал-жабр” операциясининг 
номланиши кейинчалик математиканинг алоҳида қисми – алгебра деб 
номланди. Алгоритм номи арифметикани ҳинд сонлари ёрдамида 


ифодаловчи сифатида, сўнгра эса қатъий муайян қоидалар бўйича 
бажариладиган, ҳисоблов тизимининг умумий номи сифатида математикага 
кирди. АЛГОРИТМ (АЛГОРИФМ): Совокупность математических действий 
для решения данной задачи. Например, алгоритм извлечения корня из числа, 
правила сложения, вычитания, умножения, деления и т.д. Примечание – 
термин происходит от арабского латинизированного имени узбекского 
математика и астронома IX века Мухаммеда бен Муса Хорезми – Algorithmi. 
В алгебраическом труде Хорезми «Китаб аль-джебр валь-мукабала» («Книга 
о восстановлении и противопоставлении) алгебра впервые рассматривается 
как самостоятельная отрасль математики. Название операции «аль-джебр», 
состоящей из перенесения членов из одной стороны уравнения в другую с 
изменением знака, впоследствии стало названием раздела математики – 
алгебра. Название алгоритм (алгорифм) вошло в математику как обозначение 
арифметики с помощью индийских чисел, 250 а затем как общее название 
всякой системы вычислений, выполняемых по строго определенным 
правилам. ALIFBO: 1) muayyan bir yozuvda qabul qilingan, belgilangan tartibda 
joylashtirilgan harflarning barchasi; 2) alifboda qabul qilingan harflar tartibi; 3) 
alifboda qabul qilingan harflar tartibi bo‘yicha nimaningdir ko‘rsatkichi, ro‘yxati. 
Izoh – foydalanish uchun qulay, aniq tizimni hosil qilib, muayyan tartib va ketma-
ketlikda standartlashtirish obyektlarini tizimlashtirishda alifbo qo‘llaniladi. 
Masalan, atamashunoslik standartlarda atamalar va tushunchalar alifbo bo‘yicha 
joylashtiriladi. АЛИФБО: 1) муайян бир ёзувда қабул қилинган, белгиланган 
тартибда жойлаштирилган ҳарфлар мажмуи; 2) алифбода қабул қилинган 
ҳарфлар тартиби; 3) алифбода қабул қилинган ҳарфлар тартиби бўйича 
ниманингдир кўрсаткичи, рўйхати. Изоҳ – фойдаланиш учун қулай, аниқ 
тизимни ҳосил қилиб, муайян тартиб ва кетма-кетликда стандартлаштириш 
объектларини тизимлаштиришда алифбо қўлланилади. Масалан, 
атамашунослик стандартларда атамалар ва тушунчалар алифбо бўйича 
жойлаштирилади. АЛФАВИТ: 1) то же, что азбука (совокупность букв, 
принятых в данной письменности, располагаемых в установленном порядке, 


алфавит); 2) порядок букв, принятых в азбуке; 3) указатель, перечень чего-
нибудь по порядку букв, принятому в азбуке. Примечание – алфавит 
применяется при систематизации объектов стандартизации, позволяющий 
располагать объекты стандартизации в определенном порядке и 
последовательности, образую четкую систему, удобную для пользования. 
Например, термины и понятия в терминологических стандартах 
располагаются по алфавиту. AMALIY: Amaliy ahamiyatga ega, amaliyotda 
qo‘llaniladigan. Masalan, amaliy fanlar (tadqiqotlar), amaliy bilimlar, amaliy 
san’at (biror narsalarning, buyumlarning, asbob-anjomlarning badiiy 
tayyorlanishi). АМАЛИЙ: Амалий аҳамиятга эга, амалиётда қўлланиладиган. 
Масалан, амалий фанлар (тадқиқотлар), амалий билимлар, амалий санъат 
(бирор нарсаларнинг, буюмларнинг, асбоб-анжомларнинг бадиий 
тайёрланиши). ПРИКЛАДНОЙ: Имеющий практическое значение, 
применяемый на практике. Например, прикладные науки (исследования), 
прикладные знания, прикладное искусство (художественное изготовление 
каких-нибудь предметов, вещей, утвари). AMORTIZATSIYA: Mulkning 
eskirishi, ishdan chiqishi natijasida uning qiymatining asta-sekinlik bilan hasayishi. 
251 АМОРТИЗАЦИЯ: Мулкнинг эскириши, ишдан чиқиши натижасида 
унинг қийматининг аста-секинлик билан пасайиши. АМОРТИЗАЦИЯ: 
Постепенное снижение ценности имущества вследствие его изнашивания. 
ARXIV: 1) eski, qadimgi hujjatlarni saqlash muassasasi; 2) muassasaning eski 
hujjatlar saqlanadigan bo‘limi; 3) biror muassasa, shaxsning faoliyatiga tegishli 
qo‘lyozmalar, xatlar va boshqalarning yig‘masi. АРХИВ: 1) эски, қадимги 
ҳужжатларни сақлаш муассасаси; 2) муассасанинг эски ҳужжатлар 
сақланадиган бўлими; 3) бирор муассаса, шахснинг фаолиятига тегишли 
қўлёзмалар, хатлар ва бошқаларнинг йиғмаси. АРХИВ: 1) учреждение для 
хранения старых, старинных документов; 2) отдел учреждения, где хранятся 
старые документы; 3) собрание рукописей, писем и т.п., относящихся к 
деятельности какогонибудь учреждения, лица. ASL: O‘zlashtirilmagan, asl, 
sun’iy emas. АСЛ: Ўзлаштирилмаган, асл, сунъий эмас. ОРИГИНАЛЬНЫЙ: 


Не заимствованный, подлинный, неподдельный. ASL NUSXA: Qaytadan 
tiklash uchun namuna bo‘lib xizmat qiluvchi predmetning asli, originali; qaysidir 
qo‘lyozmaning, hujjatning asli. АСЛ НУСХА: Қайтадан тиклаш учун намуна 
бўлиб хизмат қилувчи предметнинг асли, оригинали; қайсидир қўлёзманинг, 
ҳужжатнинг асли. ПОДЛИННИК: Подлинный предмет, оригинал, служащий 
образцом для воспроизведения; оригинал какой-либо рукописи, документа. 
ASOSIY: Mavqeyi bo‘yicha eng muhim, asosiy, katta. Masalan, bosh muhandis, 
bosh konstruktor, bosh shifokor vа b. АСОСИЙ: Мавқеи бўйича энг муҳим, 
асосий, катта. Масалан, бош муҳандис, бош конструктор, бош шифокор ва б. 
ГЛАВНЫЙ: Самый важный, основной, старший по положению. Например, 
главный инженер, главный конструктор, главный врач и др. ASSORTIMENT: 
1) korxona, soha mahsulotlari alohida turlari yoki tovarlari qaysidir guruhlarining 
ishlab chiqarishdagi tarkibi va o‘zaro munosabati; 2) savdo korxonalarida 
tovarlarning har xil ko‘rinish va turlarini tanlash. АССОРТИМЕНТ: 1) корхона, 
соҳа маҳсулотлари алоҳида турлари ёки товарлари қайсидир гуруҳларининг 
ишлаб чиқаришдаги 252 таркиби ва ўзаро муносабати; 2) савдо 
корхоналарида товарларнинг ҳар хил кўриниши ва турларини танлаш. 
АССОРТИМЕНТ: 1) состав и соотношение в производстве отдельных видов 
продукции предприятия, отрасли или в какой-либо группе товаров; 2) в 
торговых предприятиях подбор различных видов и сортов товаров. 
AVTOMATIKA: 1) ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish nazariya va 
usullarini ishlab chiqadigan fan va texnika sohasi; 2) avtomatik harakatlanadigan 
mexanizmlar, moslamala majmuyi. АВТОМАТИКА: 1) ишлаб чиқариш 
жараёнларини автоматлаштириш назария ва усулларини ишлаб чиқадиган 
фан ва техника соҳаси; 2) автоматик ҳаракатланадиган механизмлар, мослама 
мажмуи. АВТОМАТИКА: 1) отрасль науки и техники, разрабатывающая 
теорию и методы автоматизации производственных процессов; 2) 
совокупность механизмов, приспособлений, действующих автоматически. 
AVTOREFERAT: Muallifning o‘zi tomonidan bajarilgan ilmiy ishlarning 
qisqacha bayoni. АВТОРЕФЕРАТ: Муаллифнинг ўзи томонидан бажарилган 


илмий ишларнинг қисқача баёни. АВТОРЕФЕРАТ: Краткое изложение 
научного труда, выполненное самим автором. AXBOROT: Ishning holati yoki 
kimningdir faoliyati haqida xabar, nimadir haqida ma’lumot. АХБОРОТ: Ишнинг 
ҳолати ёки кимнингдир фаолияти ҳақида хабар, нимадир ҳақида маълумот. 
ИНФОРМАЦИЯ: Осведомление, сообщение о положении дел или о чьей-
либо деятельности, сведения о чем-либо. AYNAN BIR XIL: Muvofiq keluvchi, 
mutanosib, moslashuvchan, ishonchli, aniq. АЙНАН БИР ХИЛ: Мувофиқ 
келувчи, мутаносиб, мослашувчан, ишончли, аниқ. АДЕКВАТНЫЙ: 
Соответствующий, соразмерный, согласующийся, верный, точный. AYNAN 
O‘XSHASH: Teng, bir-biriga aynan o‘xshash (bir xil), baravar. АЙНАН 
ЎХШАШ: Тенг, бир-бирига айнан ўхшаш (бир хил), баравар. 
ИДЕНТИЧНЫЙ: Тождественный (тожественный), одинаковый. BAT: 
Boshqaruvning аvtomatlashtirilgan tizimi. 253 БАТ: Бошқарувнинг 
автоматлаштирилган тизими. АСУ: Автоматизированная система 
управления. BAZA: Asos, poydevor, negiz, tayanch. БАЗА: Асос, пойдевор, 
негиз, таянч. БАЗА: Основание, фундамент, основа, опора. BELGI: Nimanidir 
ifodalovchi, anglatuvchi nishon, predmet. Masalan, mahsulotlarning bozorga 
kiritilishiga ruxsat belgisi, taqdirlоvchi belgilar, yo‘l belgilari, qog‘oz pul, tinish 
belgilari vа b. БЕЛГИ: Ниманидир ифодаловчи, англатувчи нишон, предмет. 
Масалан, маҳсулотларнинг бозорга киритилишига рухсат белгиси, 
тақдирловчи белгилар, йўл белгилари, қоғоз пул, тиниш белгилари ва б. 
ЗНАК: Метка, предмет, которым обозначается, выражается чтонибудь. 
Например, знак доступа продукции на рынок, знаки отличия, дорожные 
знаки, денежные знаки, знаки препинания и др. BIBLIOGRAFIYA: 1) bosma 
asarlar ko‘rsatkichlari, ro‘yxatlari, ular haqida qisqacha ma’lumotlar, ularni 
ro‘yxatga olish, tavsiflash va fikr bildirish; 2) kitob, jurnal va maqolalar to‘g‘risida 
asosiy ma’lumotlar ko‘rsatilgan ro‘yxat (nashr qilingan o‘rni va yili, nashriyot vа 
b.); 3) qayta nashr qilinuvchi kitoblarning qisqacha tahliliga bag‘ishlangan davriy 
nashrlardagi bo‘lim. БИБЛИОГРАФИЯ: 1) босма асарлар кўрсаткичлари, 
рўйхатлари, улар ҳақида қисқача маълумотлар, уларни рўйхатга олиш, 


тавсифлаш ва фикр билдириш; 2) китоб, журнал ва мақолалар тўғрисида 
асосий маълумотлар кўрсатилган рўйхат (нашр қилинган ўрни ва йили, 
нашриёт ва б.); 3) қайта нашр қилинувчи китобларнинг қисқача таҳлилига 
бағишланган даврий нашрлардаги бўлим. БИБЛИОГРАФИЯ: 1) отрасль 
знания о методах и способах оставления указателей, списков, обзоров 
произведений печати, их регистрация, описание и оценка; 2) перечень книг, 
журналов и статей с указанием основных данных (место и год выхода, 
издательство и др.); 3) отдел в периодических изданиях, посвященный 
краткому разбору вновь выходящих книг. BILIMLILIK, TAJRIBALILIK: 
Nimadir to‘g‘risida mulohaza yuritishga imkon beruvchi bilimlarga ega bo‘lish, 
asosli ravishda, ishonchli fikr bildirish. БИЛИМЛИЛИК, ТАЖРИБАЛИЛИК: 
Нимадир тўғрисида мулоҳаза юритишга имкон берувчи билимларга эга 
бўлиш, асосли равишда, ишончли фикр билдириш. КОМПЕТЕНТНОСТЬ: 
Обладание знаниями, позволяющими судить о чем-нибудь, высказывать 
веское, авторитетное мнение. 254 BIRLAMCНI LOYIHA: Bajariladigan loyiha 
vazifalarining cheklangan miqdori yechimi bilan aloqador ishlardan iborat bo‘ladi. 
БИРЛАМЧИ ЛОЙИҲА: Бажариладиган лойиҳа вазифаларининг чекланган 
миқдори ечими билан алоқадор ишлардан иборат бўлади. ПИЛОТНЫЙ 
ПРОЕКТ: Представляет собой работы, связанные с решением ограниченного 
числа выполняемых проектных задач. BIRLAMCНI LOYIHA - BO‘LINMA: 
Bitta bo‘linmaning barcha vazifalarini yechish uchun tizimlar majmui yoki 
dasturlashtirilgan tizimini qo‘llash uslublari bilan bog‘liq ishlarni bajarishga 
yo‘naltirilgan. БИРЛАМЧИ ЛОЙИҲА - БЎЛИНМА: Битта бўлинманинг барча 
вазифаларни ечиш учун тизимлар мажмуи ёки дастурлаштирилган тизимни 
қўллаш услублари билан боғлиқ ишларни бажаришга йўналтирилган. 
ПИЛОТНЫЙ ПРОЕКТ - ПОДРАЗДЕЛЕНИЕ: Ориентирован на выполнение 
работ, связанных с методами применения программной системы или 
совокупности систем для решения всех задач одного подразделения. 
BIRLAMCНI LOYIHA – JAMOA ISHI: Loyihalash tizimlari va loyihalash 
ma’lumotlarini boshqarish tizimidan birgalikda foydalanish orqali loyihalash 


protseduralari va qoidalariga o‘qitishga yo‘naltirilgan. БИРЛАМЧИ ЛОЙИҲА – 
ЖАМОА ИШИ: Лойиҳалаш тизимлари ва лойиҳалаш маълумотларини 
бошқариш тизимидан биргаликда фойдаланиш орқали лойиҳалаш 
процедуралари ва қоидаларига ўқитишга йўналтирилган. ПИЛОТНЫЙ 
ПРОЕКТ – КОЛЛЕКТИВНАЯ РАБОТА: Ориентирован на обучение 
процедурам и правилам проектирования изделий с совместным 
использованием системы проектирования и системы управления проектными 
данными. BIRLAMCНI LOYIHA – MAHSULOT: Avtomatlashtirilgan 
loyihalash tizimida mahsulotlarning muayyan toifadagi loyihalashtirilishining 
namunaviy usullarini o‘rgatish bilan aloqador ishlarni bajarishga yo‘naltirilgan. 
БИРЛАМЧИ ЛОЙИҲА – МАҲСУЛОТ: Автоматлаштирилган лойиҳалаш 
тизимида маҳсулотларнинг муайян тоифадаги лойиҳалаштирилишининг 
намунавий усулларини ўргатиш билан алоқадор ишларни бажаришга 
йўналтирилган. ПИЛОТНЫЙ ПРОЕКТ – ИЗДЕЛИЕ: Ориентирован на 
выполнение работ, связанных с обучением типовым методам проектирования 
определенного класса изделий в системе автоматизированного 
проектирования. 

Download 302,38 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish