Олтин cилсила Лойиҳа хақида

Олтин cилсила
Лойиҳа хақида
Ҳадис илми
Муҳаддислар
Имом Исмоил Бухорий
ИМОМ МУСЛИМ
Имом Доримий
Абу Исо ат-Термизий
Имом Абу Довуд
ИМОМ НАСАИЙ
МОЛИК ИБН АНАС
ИМОМ ИБН МОЖА
Ибн Ҳиббон Бустий
Муаллифдан
ҲАДИС НИМА?

Ҳадисни ўрганишдан олдин «ҳадис» ўзи нима эканини билиб олиш керак. Аввало, шуни айтиб ўтиш жоизки, «ҳадис» ва «суннат» сўзлари доимо бир-бирининг ўрнида ишлатилиб келган. Аммо диққат билан қаралса, ҳадис хосроқ, суннат умумийроқ маъно касб этишини кўриш мумкин.

«Ҳадис» сўзининг асл келиб чиқиши «янги ҳодиса», «янгилик» деган маънодан олинган. Ҳар бир айтилган гап-сўз янги ҳодиса бўлгани учун арабларда сўзни «ҳадис» дейишган.

Истилоҳда эса «Ҳадис Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга нисбат берилган сўз, феъл, тақрир ва хилқат – тана тузилиши ёки хулқдаги сифат ҳамда сийрат – таржимаи ҳоллардир».

Буюк муҳаддис ҳофиз Ибн Ҳажар айтади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ҳам, у зотдан содир бўлган барча ҳолатлар ҳам янги пайдо бўлган, яъни уларнинг ибтидоси бордир. Аллоҳ таоло ва У Зотнинг ҳамма исм ва сифатлари эса қадим, яъни азалийдир. Шунинг учун «ҳадис» сўзи азалий бўлмаган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган ҳолатларга қўлланилган».

Шунингдек, саҳобий ёки тобеъинга нисбат берилган сўз ёки феълга ҳам «ҳадис» дейилаверади. Гоҳида «хабар», «асар», «ривоят» ва «суннат» сўзлари ҳам ҳадис маъносида, яъни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сўз, феъл ва сифатларига нисбатан ҳам ишлатилади. Демак, «суннат», «асар», «хабар» ва «ривоят» лафзлари истилоҳий маъно жиҳатидан ҳадис сўзининг маънодоши сифатида ҳам келади. Лекин айрим уламолар ушбу сўзлар айрим жиҳатларда бир-биридан бироз фарқ қилишини айтишган.

«Хабар» ўтмиш маълумотларга далолат қилувчи сўз сифатида, «асар» кимдандир из бўлиб қолган феъл ё сўз маъносида бу майдонга кирган. «Ривоят» эса бирор кишининг бевосита ўзи кўрган ёки эшитган нарсасини аниқ нақл қилиб беришини англатиши эътиборидан ҳадис маъносини билдиради. Зеро, ҳадислар бевосита кўриш ва эшитиш орқали нақл қилинган. Шундан маълум бўладики, исломий илмларда, хусусан ҳадис соҳасида «ривоят» деганда афсонавий ёки ноаниқ гапларни эмас, балки илмий равишда асосланган, қайсидир даражада ўз тасдиғини топган маълумотлар назарда тутилади.

«Суннат» аслида «одат», «тариқат – маънавий йўл» маъноларини англатади. «Фалончининг суннати» дегани унинг ҳаёт йўли деганидир. Шундан келиб чиқиб, «Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари» деганда у зотнинг тариқатлари, йўллари тушунилади.

Ҳадис илми билан шуғулланувчи олим «муҳаддис» дейилади. Муҳаддислар асосан ҳадиснинг Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан қайси йўллар билан, кимлар орқали ривоят қилиниб, ўзларигача етиб келганини аниқлайдиган олимлардир. Улар бу улкан масъулиятли ишни амалга оширишда жуда аниқ ва ишончли йўлларни танлашган. Мазкур услуб ва илмий йўллар инсоният тарихида умуминсоний (гуманитар) илмларга асос бўлган.

ҲАДИС ТУРЛАРИ

Юқорида таърифдан ҳадиснинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга нисбат берилган сўз, феъл, тақрир ва хилқат – тана тузилишидаги ё хулқдаги сифат ҳамда у зотнинг сийрат – таржимаи ҳолларидан иборат эканини билиб олдик. Энди эса уларни мисоллар асосида ўрганиб чиқишга ҳаракат қиламиз.

1. «Сўз». Бунга Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг турли ҳолат ва муносабатларда айтган гаплари киради.

Мисол учун, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Албатта, амаллар ниятга кўрадир», «Зарар бериш ҳам, зарарланиш ҳам йўқ», «Қаерда бўлсанг ҳам, Аллоҳга тақво қил» деган сўзлари. Бу тур ҳадислар «қавлий (гап) ҳадис» дейилади.

Мазкур муборак гапларни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитган одамлар омонат тариқасида уни эшитмаганларга етказишган. Улар ҳам ўз навбатида бошқаларга айтиб берганлар. Шу тарзда авлоддан-авлодга ўтиб, муҳаддис олимгача етиб келган. Муҳаддис эса илмий йўллар билан текшириб, унинг ҳадис эканига ишонч ҳосил қилгандан сўнггина уни ўз китобига киритган.

2. «Феъл». Бунда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қилган иш-амаллари тушунилади. Айтайлик, у зотнинг таҳорат қилишлари, намоз ўқишлари, ҳаж қилганлари ва бошқа ишлари. Масалан, қуйидаги ҳадисларни олайлик:

Амр ибн Умайя розияллоҳу анҳу айтади: «Мен Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг маҳсиларига масҳ тортаётганларини кўрдим».

Жобир розияллоҳу анҳу айтади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам уловларида у юзланган томонга қараб намоз ўқирдилар. Фарз намозни ўқимоқчи бўлганларида эса тушиб, қиблага юзланардилар».

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шунга ўхшаш амалларини кўрганлар кўрмаганларга айтиб, кўрсатиб берган. Бундай маълумотлар шу тариқа ҳадис олимига етиб келган ва Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қилган ишлари сифатида асар бўлиб қолган. Бу «феълий (иш) ҳадис» дейилади.

3. «Тақрир». Бирор нарсага иқрор бўлиш, унинг тўғрилигини тасдиқлаш, маъқуллаш «тақрир» дейилади. Ҳадис илмида тақрир Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаи киромлар томонидан содир бўлган баъзи нарсаларни маъқуллашларига нисбатан қўлланади. Мисол: Амр ибн Ос розияллоҳу анҳу Пайғамбаримиз алайҳиссалом юборган бир тўп лашкарга бош эди. Борган жойида жунуб бўлиб қолади ва совуқдан қўрқиб, ғусл қилмай, таяммум билан намоз ўқийди. Унинг шериклари буни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етказишади. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Амр ибн Ос розияллоҳу анҳунинг қилган ишини маъқуллаганлар. Шунингдек, бир сафар ҳабашийлар ҳарбий ўйинга тушишганда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам уларнинг ўйинларини томоша қилиб турганлар. Маъқуллаш «маъқул» деб айтиш билан ёки инкор қилмай, индамай қўя қолиш билан ҳам бўлади. Бу «тақририй ҳадис» дейилади.

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳеч қачон гуноҳ ва маъсиятларга гувоҳ бўлган ҳолда жим турмаганлар ва бундай бўлиши мумкин ҳам эмас. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бирор сўз ёки ишни маъқуллашлари унинг шаръан ман этилмаганига далолат қилади. Бордию, у зот бу борада хато қилгудек бўлсалар, шу заҳоти ваҳий тушиб, уни тўғрилар эди. Шу боис у зотнинг розиликларини бевосита ваҳийнинг тасдиғи дейиш мумкин. Шунинг учун Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тақрирлари ҳадис ҳисобланади ва шаръий ҳукмларда ҳужжат қилинади.

4. «Халқий сифат» деб тана тузилишидаги сифатларга айтилади. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламни кўрган кишилар у зотнинг бўй-бастлари, тана тузилишлари, сочлари, кўзлари ва бошқаларини батафсил васф қилиб беришган. Бу маълумотлар ҳам ривоят қилиниб, муҳаддисларга, улар орқали Ислом умматига етган. Масалан, Алий розияллоҳу анҳу у зот соллаллоҳу алайҳи васалламни шундай васф қилади:

«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам оқ-қизғишдан келган, кўзлари қоп-қора, силлиқ сочли, қалин соқолли, текис ёноқли эдилар. Юрганларида қоядан тушаётгандек юрар эдилар. Бурилиб қараганларида бутун вужудлари билан бурилардилар. Юзларидаги терлари худди дур каби эди. Қасамки, терлари мушкдан ҳам хушбўй эди. У зот новча ҳам, пакана ҳам эмасдилар. Ожиз ҳам, маломатчи ҳам эмасдилар. У зот соллаллоҳу алайҳи васалламдан олдин ҳам, кейин ҳам у кишига ўхшашини кўрмадим».

Ҳадиснинг бу турига бағишланган алоҳида китоблар ҳам ёзилган. Бунга Имом Термизийнинг «Шамоили Муҳаммадийя» асарлари ёрқин мисол бўлади. Бошқа муҳаддислар ҳам ўз китобларида бу мавзуга алоҳида ўрин беришган.

5. «Хулқий-ахлоқий сифатлар». Саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сабрлари, ҳилмлари, шижоатлари, сахийликлари каби барча ахлоқий фазилатларини ҳам синчковлик билан ўрганиб, ривоят қилиб қолдиришган. Бу ҳақдаги маълумотлар ҳам ҳадис китобларида келган.

Набий алайҳиссалом гўзал ахлоқларни камолига етказиш учун келганлар, бинобарин, у зотнинг ахлоқлари энг мукаммал ва энг олий ахлоқдир. Бу борада келган айрим ривоятларда жумладан қуйидагиларни ўқиймиз:

Хадижа розияллоҳу анҳо Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Албатта, сиз силаи раҳм қиласиз, одамларнинг оғирини кўтарасиз, йўқсилларга ёрдам кўрсатасиз, меҳмонни икром қиласиз ва бошига мусибат тушганларга ёрдам берасиз», деган эдилар.

Оиша розияллоҳу анҳодан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг хулқлари ҳақида сўрашганда: «У зотнинг хулқлари Қуръон эди», деганлар.

Анас розияллоҳу анҳу айтади: «Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ўн йил хизмат қилдим. Аллоҳга қасамки, менга ҳеч «уфф» демадилар ва бирор қилган ишим учун «Нега буни қилдинг?» ҳам демадилар, бирор қилмаган ишим учун «Нега уни қилмадинг?» ҳам демадилар».

6. «Таржимаи ҳол». Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак ҳаётлари, у зот таваллуд топганларидан бошлаб, то Робблари даргоҳига етгунларича бўлган таржимаи ҳоллари ўта аниқлик ва бутун тафсилотлари билан ривоят қилинган. Бу бобга тегишли ривоятлар тўплами «Сийрат» дейилади.

Инсоният тарихида ҳаётининг барча жиҳатлари икир-чикиригача тўла ўрганилган ягона шахс Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам бўладилар. Пайғамбарлар ичида ҳам ҳаёти батафсил ўрганилгани Муҳаммад алайҳиссаломдирлар.

Муҳаддис уламоларимиз мана шу олти бандга тегишли ҳар битта маълумотни атрофлича, чуқур ўрганиб, ўз китобларига киритишган.

ҲАДИСНИНГ ИСЛОМДА ТУТГАН ЎРНИ

Қуръони карим Ислом биносининг асоси, бош дастури ва Ислом шариати, ҳукмлари ва одобларининг биринчи манбаидир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадислари эса Ислом шариатининг Қуръондан кейинги иккинчи асл манбаи ҳисобланади. Бу икки манбанинг ҳам асоси илоҳий ваҳийдир. Шунинг учун улар илоҳий шариатнинг асосини ташкил қилади. Улар орасидаги фарқ шундаки, Қуръони каримнинг лафзи ҳам, маъноси ҳам, яъни унинг сўзлари ҳам, мазмуни ҳам бевосита Аллоҳ таолодан, аммо ҳадисларнинг маъноси Аллоҳ томонидан бўлса-да, лафзи, ифодаси Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам тарафларидандир. Шунинг учун Қуръони каримнинг ҳар бир ояти Пайғамбаримизга ваҳий фариштаси орқали нозил этилган, ҳадисларнинг маъноси эса фаришта орқали ҳам, унинг аралашувисиз ҳам етказилган.

Аллоҳ таоло инсонларга пайғамбарлар воситасида Ўзининг диний таълимотларини етказар экан, уларнинг ҳаётга қандай татбиқ этилишини кўрсатиб беришни ўша пайғамбарлар зиммасига юклаган. Жумладан, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам Аллоҳнинг охирги дини – Исломни одамларга етказиш билан бирга, унга қандай амал қилишни ҳам кўрсатиб берганлар, Қуръони карим оятларини кишиларга ўргатиш билан бир қаторда, уларнинг қандай татбиқ этилишини ўз сўзлари ва ҳаёт тарзлари орқали тушунтириб берганлар. Мана шу жараён ҳадиси шарифларда ўз ифодасини топган.

Шунинг учун ҳар бир мусулмон киши ҳаётда дуч келган масалаларда аввало Қуръонга мурожаат қилиши керак. Агар ундан керакли ечимни топса, уни сўзсиз қабул этади, топа олмаса, ҳадисга мурожаат қилади. Агар ҳадисларда исталган масаланинг ҳукми баён қилинган бўлса, унга амал қилиш лозим бўлади. Бордию, бу икки манбада айнан ўша муаммо ҳақида очиқ ҳукм учрамаса, улар жорий қилган умумий қоида ва асослар ёрдамида масалага илоҳий ечим топиш мумкин.

hilolnashr.uz

МАНЗИЛ
Тошкент, Чилонзор тумани Сўгалли ота кўчаси 5 уй

БОҒЛАНИШ
Телефон: [phone]

[e-mail]

© Барча ҳуқуқлар ҳимояланган. Сайтдан маълумот олинганда манба кўрсатилиши шарт.

Ҳар бир илмда бўлгани каби «Мусталаҳул ҳадис» илмида ҳам ўзига хос атамалар, таърифлар ва тушунчалар бор. Мазкур нарсаларни яхшилаб тушуниб олиш бу илмнинг қоида ва қонунларини ҳамда ундаги нозик сирларни англаб етишга ёрдам беради. Зотан, бу нарсалар ушбу илмни ўрганиш давомида тез ва кўп такрорланадиган ҳамда бу илмни ўрганаётган толиби илм тушуниб етиши лозим бўлган таърифлардир.

1. «Мусталаҳул ҳадис» илми.

«Мусталаҳул ҳадис» илмлардан бир илм бўлиб, унда ҳадисни қабул ёки рад қилиш учун матн ва санаднинг аҳволларини текширишни ўргатадиган қоида ва усуллар ўрганилади».

«Мусталаҳул ҳадис» илми бир неча усул ва қоидаларни ўргатадиган илмдир. Ана шу усул ва қоидаларни ўрганган одам ҳадиснинг матнини, санадини ва уларнинг аҳволларини ўрганиш имконига эга бўлади. Маълум ҳадиснинг санадида нима гап бор? У қабулга ярайдими ёки ярамайдими? Яраса, қайси даражада ярайди? Ўша ҳадиснинг матнида нима гаплар бор? У яроқлими ёки яроқсизми? Яроқли бўлса, нима учун яроқли? Хатоси ёки нуқсони бўлса, нима учун хатоли ёки нуқсонли? Қисқаси, «Бу ҳадисни қабул қиламиз ёки қабул қилмаймиз» дея олишга етадиган нарсаларни, усул ва қоидаларни ўрганилади.

2. «Мусталаҳ» илмининг мавзуъи.

«Мусталаҳул ҳадис» илмининг мавзуъи қабул ёки рад қилиш жиҳатидан ҳадиснинг матни ва санадини ўрганишдир.

«Мусталаҳул ҳадис» илмида ҳар бир ҳадисни қабул қилиш ёки қилмаслик ҳақида ҳукм чиқаришдан олдин унинг санадини, яъни ҳадисни ривоят қилувчи шахсларни бирма-бир ўрганиб чиқилади. Уларнинг ривоятларининг турлари, ривоятлар узилмай келганми ёки узилиб қолганми, қайси лафзлар билан қилинган ва шунга ўхшаш кўп тарафлари ўрганилади.

Ҳадиснинг санади ўрганиб бўлинганидан кейин, унинг матнини ҳам ўрганиш бошланади. Ундаги нуқсонлар ҳам ўзига яраша қоидалар асосида ахтарилади. Олиб борилган изланишлар натижасига қараб, ҳадисни қабул қилиш ёки қилмаслик ҳақида ҳукм чиқарилади.

3. «Мусталаҳул ҳадис» илмининг фойдаси.

Бу илмнинг фойдаси ҳадисларнинг саҳиҳини саҳиҳ эмасидан ажратиб беришдир. Маълумки, ҳадис дийний ҳужжат сифатида Қуръондан кейин иккинчи ўринда турадиган манбаъдир. Аммо бу савиядаги далил бўлиши учун ҳадис маълум даражада кучли бўлиши шарт.

Турли сабабларга кўра, ҳадислар аралаш бўлиб кетган. Уларнинг саҳиҳини, ҳужжат ва далил бўлиш кучига эгасини ва саҳиҳ эмасини ажратиш учун алоҳида илм керак. Ўша илм «Мусталаҳул ҳадис» илмидир. Айнан шу илмни ишга солиб уламоларимиз қадимда ҳадисларни саралаб чиққанлар. Ҳозирда эса, уларнинг қилган ишларини қайта кўриб чиқиш учун эмас, балки тушуниб етиш учун «Мусталаҳул ҳадис» илми ўрганилади.

4. Ҳадис.

«Ҳадис» лафзи араб тилида «гап-сўз» маъносини англатади. Демак, «ҳадис» деганда, луғатга кўра, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг айтган гап-сўзлари кўзда тутилади.

«Ҳадис» – уламолар истилоҳида – Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга нисбат берилган сўз, феъл, тақрир ва сифатлардан иборатдир.

Ҳадис муҳаддислар истилоҳида қуйидагича таъриф қилинади:

«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан асар бўлиб қолган гап, иш, тақрир, халқий (тана тузилиши), хулқий сифатлар ва таржимаи ҳолга тегишли маълумотлар ҳадис ёки суннатдир».

Ушбу таъриф Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламдан асар бўлиб қолган ва ишончли манбаълар орқали ривоят қилинган бир неча хил нарсани ўз ичига олмоқда ва ўша нарсаларнинг тўплами «ҳадис» деб номланишини англатмоқда. Ана ўша таърифда зикри келган нарсаларга биттадан мисол келтирайлик.

«Гап»

Бунга Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг турли ҳолат ва муносабатларда гапирган гаплари киради. Мисол учун, у зот: «Албатта, ишлар ниятга боғлиқдир», – деганлар.

Ушбу муборак гапни эшитган одамлар, уни омонат сифатида эшитмаганларга айнан ўзлари эшитган ҳолатда етказганлар. Шу тарийқа авлоддан авлодга ўтиб, муҳаддис олимгача етиб келган. Муҳаддис эса, илмий йўллар билан текшириб, унинг ҳадис эканига ишонч ҳосил қилгандан сўнг, китобига ёзган. Буни «қавлий (гап) суннат» ёки «қавлий ҳадис» дейилади.

«Иш»

Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қилган иш – амалларидир. Мисол учун, тоҳарат қилиш, намоз ўқиш, ҳаж қилиш ва бошқа ишларни олиш мумкин. Шунга ўхшаш амалларни кўрган кишилар бу ҳақда кўрмаганларга айтиб, кўрсатиб берганлар. Бундай маълумотлар шу тарийқа ҳадис олимига етиб келган. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қилган ишлари сифатида асар бўлиб қолган. Буни «амалий (иш) суннат» ёки «амалий ҳадис» дейилади.

«Тақрир»

Бу сўз луғатда бир нарсага иқрор бўлиш, унинг тўғрилигини тасдиқлаш, маъқуллаш маъносини англатади. Суннатдаги тақрир эса Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саҳобаи киромлар томонидан содир бўлган баъзи нарсаларни маъқуллашларидан иборатдир. Бунга мисол: Холид ибн Валид розияллоҳу анҳу Набий алайҳиссалом юборган бир тўп лашкарга бош эди. Борган жойида жунуб бўлиб қолди ва совуқдан қўрқиб, ғусл қилмасдан