Ongli qullik (o’zining qul ekanligini tushunadi)

Erkinlik nima degani? Ekinlikni ham biz ko’proq uning ziddi bilan tushunamiz. Erkinlikning ziddi bu qullikdir, ya’ni insonning butun irodasining ham aqliy iroda, ham vujudiy irodasining, ham e’tiqodiy irodasining butunlay olib qo’yilishidir. Qullik ikki xil bo’ladi:

1. 
   Aqliy qullik (manqurtlik, ya’ni o’zining qul ekanligini umuman tushunmaslik)
   
2. 
   Ongli qullik (o’zining qul ekanligini tushunadi)
   

Erkinlik bu qullikning ziddidir. Insonning aqliy, fikriy, e’tiqodiy va vujudiy jihatdan erkinligidir. Lekin inson har doim mutloq erkinmi? Yo’q albatta, inson mutloq erkin emas, insonda mutloq erkinlik bo’lishi mumkin emas. Agar inson bir o’zim o’rmonda yashayman yoki tog’da yashayman desa bu inson erkin degan emas. Bunda insonning fitrati buziladi chunki inson yolg’iz yashay olmaydi. Inson qaysi shartlarda erkin bo’lishi mumkin? Ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy borliq sifatida jamiyatda yashab erkin bo’ladi. Bu esa uning mutloq erkinligi degani emas. Jamiyatda yashagan insonda mas’uliyat va vazifa paydo bo’ladi. Bu u o’ziningerkinliklarining bir qismini bir istab, bir istamay chegalaydi, lekin erkinlikning birinchi sharti u insonning fitratiga mos bo’lishi, ya’ni u ijtimoiy hayotda yashashi; ikkinchisi u o’zining mas’uliyatlarini bilishi, masalan, albatta u inson yashashi uchun mehnat qilishi kerak. Mehnat qilmasa u moddiy bir imkonga ega bo’lmaydi. Bu uning mas’uliyatidir ham vazifasidir.
Inson har doim erkinlik uchun kurashgan va erkinlikni talab qilgan. Bu Odam Ato yaratilgandan buyon insonda erkinlik orzusi bor hamda erkinlik uchun kurashi bor. Insoniyatning tarixi ikki narsaning talabi va kurashidir. Birinchisi erkinlik, ikkinchisi adolat. Bular bir-biridan ajralmaydigan tushunchalardir.
Inson qanday erkinliklarni istaydi? Inson albatta moddiy erkinliklarni istaydi. Ishlash sharoiti yaxshi bo’lishi kerak. Shu bilan birga e’tiqod erkinligi ham bo’lishi kerak. Ya’ni qandaydir g’oyaga, dinga, e’tiqodga ega bo’lishi kerak. Doim inson shuni talab qilgan. Uchinchisi bu siyosiy erkinliklar. Insonning siyosiy erkinliklari ham doim kun tartibida bo’lgan. Siyosiy erkinliklar jamiyatni tashkil etish va boshqarishdagi erkinliklardir.
Shu o’rinda O’zbekistonda hali erkinlar to’la ro’yobga chiqqani yo’q. Bu masalada qilinadigan ishlar juda ko’p. Erkinlik mutloq bo’lmaydi. Erkinlik insonning fitratiga mos bo’lishi kerak. Afsuski bugungi kunda ko’pgina davlatlarda inson fitratiga to’g’ri kelmaydigan qarashlarni haqiyqiy erkinlik deya targ’ib qilish xolatlari yuzaga chiqmoqda. Bu esa insonga ham aqliy, ham jismoniy jihatdan zarar keltiradi. Shuning uchun erkinliklarning chegarasi va mas’uliyati bor. Biz doimo to’g’ri erkinliklarni istashimiz kerak.
Biz uchun bugungi kunda eng asosiy erkinlik bu siyosiy va diniy erkinliklardir. Siyosiy erkinlik bu jamiyatning tamoman o’zini-o’zi boshqarish tushiniladi. Siyosiy erkinlik bevosita matbuot erkinligiga, so’z erkinligiga bog’lanib ketgan. Jamiyat erkin bo’lsa davlatni nazorat qilish imkoniga ega bo’ladi.