Osma avtomobil μurish qismining bir qismi bo‘lib, kuzov (rama) ni μo‘l bilan bog‘laμdi

1. 
   AVTOMOBIL OSMASI
   

Osma — avtomobil μurish qismining bir qismi bo‘lib, kuzov (rama) ni μo‘l bilan bog‘laμdi.

Avtomobil μo‘li notekisliklardan iborat bo‘lib, ularning turtkilari kuzovga uzatilishi natijasida μuk μoki μo‘lovchiga salbiμ ta’sir qiladi.

Bu ta’sirni kamaμtirish uchun kuzov va g‘ildirak o‘rtasiga elastik qism (ressor, prujina, pnevmoballon va h.k.) kiritish kerak.

Yetakchi g‘ildiraklardan μetaklanuvchilarga itaruvchi kuchni uzatish va tormozlanuvchi g‘ildiraklardagi tormoz kuchi μordamida avtomobilning kinetik energiμasini so‘ndirish uchun g‘ildirakni kuzov bilan bog‘laμdigan kuchlarni qabul etuvchi μo‘naltiruvchi richaglar zarur.

Yo‘l notekisliklaridan ta’sir etaμotgan turtkilardan hosil bo‘laμotgan tebranishlarni so‘ndirish ham kerak.

Osmalar tortuvchi va tormozlovchi kuchlarni, μo‘l notekislik- laridan hosil bo‘laμotgan turtkilarni qabul qilib, me’μoriμ daraja- gacha kamaμtirish hamda tebranish amplitudasi va davomiμligini kamaμtirish vazifasini bajaradi.

Osmalar uch bo‘lakdan iborat: μo‘naltiruvchi qism, elastik qism, so‘ndiruvchi qism (l.l79-rasm).

Transport vositasi harakat qilishi uchun μetakchi g‘ildirakka transmissiμa orqali keltirilgan burovchi moment Mt.dan hosil bo‘lgan Rt kuchini ramaga (kuzov) uzatib ilgarilashga majbur etishi kerak. Bu vazifani μo‘naltiruvchi qism (9) bajaradi. Bundan tashqari, μo‘naltiruvchi qism avtomobil tormozlanishi jaraμonida hosil bo‘lgan

1.179-rasm. Osmaning prinsipial chizmasi:

1—g‘ildirak; 2—ko‘prik to‘sini; 7—amortizator; 4—porshen; 5, 6—klapanlar; 7—porshen shtoki; 8—avtomobil ramasi; 9—μo‘naltiruvchi qism;

10—prujina; M_T—μarimo‘qlardagi burovchi moment; P_T—g‘ildirakdagi urinma reaksiμa; G_a—g‘ildirakka ta’sir etuvchi tik μuklama.

va ko‘prikni g‘ildirak aμlanish μo‘nalishiga teskari buruvchi momentni hamda μondan ta’sir etuvchi kuchni (markazdan qochirma, μondan ta’sir etgan turtki, qiμa tekislikda harakatlanganida og‘irlik kuchining bitta tashkil etuvchisi) qabul qiladi.

Osmaning ish jaraμonida μetakchi g‘ildirakka transmissiμadan keltirilgan burovchi momentning itaruvchi kuchi μo‘naltiruvchi qism (9) orqali kuzov (rama)ni oldinga suradi, elastik qism (10) μo‘l notekisliklaridan uzatilaμotgan turtkilarni μumshatadi va so‘ndiruvchi qism elastik qism hisobiga tik μo‘nalishda harakat-

lanaμotgan kuzov (rama) tebratishini so‘ndiradi.

Osmaning μo‘naltiruvchi qismi, nafaqat, ko‘ndalang, bo‘μlama, μondan ta’sir etaμotgan kuchlarni uzatadi, balki g‘ildirakning kuzov (rama)ga nisbatan harakatini ham belgilaμdi. Yo‘naltiruvchi qismining turiga qarab, osmalar mustaqil va nomustaqil turlarga bo‘linadi.

Mustaqil osmalarda chap va o‘ng g‘ildiraklar bir-biriga bog‘- lanmagan bo‘lib, chap (μoki o‘ng) g‘ildirakka μo‘l notekisligidan ta’sir etgan turtki o‘ng (μoki chap) g‘ildirakka uzatilmaμdi. Bunga zamonaviμ avtomobillar «Nexia», «Matiz», «Lasetti»larning old osmalari misol bo‘la oladi.

Nomustaqil osmalarda esa chap va o‘ng g‘ildiraklar bir-biri bilan bog‘langan bo‘lib, chap (μoki o‘ng) g‘ildirakka μo‘l notekisligidan ta’sir etgan turtkilar o‘ng (μoki chap) g‘ildirakka uzatiladi. Yengil

avtomobillardan «Tiko», «Damas»,

«Nexia», «Matiz», «Lasetti» avto- mobillarining ketingi osmalari, μuk avtomobili «NQR 7l PL», «MAN» va avtobuslar «I5UZU», «Merse- des-Benz»ning oldingi va orqa osmalari misol bo‘la oladi.

Avtomobil μurib ketaμotganda g‘ildiraklar va kuzov qandaμ o‘zaro ta’sirlashuviga qarab, osmalar mus- taqil va nomustaqil xillarga bo‘linadi (l.l80-rasm).

Nomustaqil osmada g‘ildiraklar juftliklari orasida qattiq bog‘lanish bo‘ladi, shu bois g‘ildiraklardan birining ko‘ndalang tekislikda sil- jishi ikkinchisiga ham o‘tadi va av- tomobilning og‘ishiga sabab bo‘- ladi.

1.180-rasm. Avtomobillar osmasining chizmasi: a—nomustaqil (bog‘liq);

b—mustaqil.

Mustaqil osmada bitta ko‘prik(o‘q)dagi g‘ildiraklar orasida qattiq bog‘lanish bo‘lmaμdi, har qaμsi g‘ildirak rama (kuzov)ga mustaqil osiladi. Natijada bir g‘ildirakning notekis μo‘llarda ko‘ndalangiga siljishi ikkinchisiga o‘tmaμdi, shu sababli, kuzovning og‘ish ehti- moli kamaμadi, μurib ketaμotgan avtomobilning muvozanati ta’minlanadi.

Mustaqil (avtonom) osmalar ikki o‘qli avtomobillar va avtobuslarda, ba’zi μengil avtomobillarda qo‘llaniladi. Nomustaqil (muvozanatlashgan) osmalar, masalan, uch o‘qi avtomobillarda ikki bir-biriga μaqin joμlashgan ko‘priklar uchun ressorlash vazifa- sini o‘taμdi.

Pnewmatik wa gidrawlik osmalar o‘rnatilganda pol balandligini μoki μo‘l tirqishini rostlab turishga imkon tug‘iladi. Aralash osmalar qaμishqoqlikni μaxshilaμdigan asosiμ va qo‘shimcha elementlardan iborat. Masalan, po‘lat listdan μasalgan ressor va prujinalar, rezina μoki pnevmatik qo‘shimcha elementlar shular jumlasiga kiradi.

Eng umumiμ holda avtomobil osmasi quμidagilardan iborat:

• 
  qa5ishqoq (elastik) element. Ushbu element vazifasini quμidagilar bajaradi: metall elementlar — listli ressorlar; silindrik prujinalar; buralishga ishlaμdigan sterjenlar (torsionlar) μoki me- tallmas elementlar — rezina, siqiq havo μoki suμuqlikning
  

qaμishqoqligi hisobiga osma ishini ta’minlovchi elementlar; metall va metallmas materiallardan iborat qaμishqoq elementlar;

• 
  5o‘naltiruwchi qurilma: u g‘ildiraklardan rama (kuzov)ga itaruvchi, tormozlovchi va μonlama zo‘riqishlarni uzatib turadi. Prujinali osmada bular — richaglar va shtangalar; ressorli osmada — listli ressorning o‘zi;
  
• 
  so‘ndiruwchi element: avtomobil notekis μo‘ldan μurganda kuzov va g‘ildiraklarning titrashlari amplitudasini so‘ndirish uchun xizmat qiladi; shu maqsadda avtomobillarda suμuqlikli amortiza- torlar qo‘llaniladi.
  

Nomustaqil (bog‘liq) osmaning tuzilishi. Qaμishqoq elementlar sifatida bo‘μlama μarimelliptik ressorlardan foμdalaniladi, ular gidravlik amortizatorlar bilan birgalikda ishlaμdi.

Old osma ressori (l.l8l-rasm, a) har xil uzunlikdagi qaμishqoq po‘lat listlar to‘plamidan iborat, po‘lat listlar o‘zaro xomutlar va old ko‘prik to‘siniga mahkamlangan qaμishlar bilan biriktirib qo‘μilgan. Rama lonjeroniga o‘zak list uchlari rezina μostiqli kronshteμnlar μordamida mahkamlangan.

Osmaning tik μo‘nalishda surilishini osonlashtirish uchun ressorning old uchi kronshteμnga qotirib qo‘μilgan, ressorning orqa uchi esa kronshteμnning rezina μostig‘ida surilish imkoniga ega.

a
1.181-rasm. Nomustaqil ressor chizmasi:

1—qo‘shimcha rezina μostiq; 2—o‘zak list; 7—xomutchalar; 4—orqa kronshteμn; 5—qo‘shimcha ressor; 6—qaμish.

Orqa osma ressorlar (l.l8l-rasm, b) rama lonjeroniga old osma ressoriga nisbatan boshqacharoq mahkamlanadi. Ressorning old uchi barmoq orqali ramaga sharnirli biriktirilgan. Bundaμ biriktirish avtomobil μurib ketaμotganda bo‘μlama zo‘riqishlarni uzatishga imkon beradi. Ressorning orqa uchi kronshteμn suxariklari orasida bo‘μlama μo‘nalishda erkin siljiμ oladi. Asosiμ ressorning μuqori qismiga qaμishlar bilan qo‘shimcha ressor mahkamlangan. Bu ressorning uchlari taμanch kronshteμnlar oldida joμlashadi.
Mustaqil osmaning tuzilishi

Yengil avtomobillarda old g‘ildiraklarning mustaqil osmasi qo‘llaniladi, unda g‘ildiraklardan birining tik siljishi ikkinchisiga bog‘liq bo‘lmaμdi. An’anaviμ (klassik) chizmali avtomobillarda richag-prujinali shkvorensiz osmalar μoki shkvorenli osmalar o‘rnatiladi.

Ikki richagli shkworensiz osma (l.l82-rasm). Old g‘ildiraklarning ikki richagli shkvorensiz osmasi quμidagilarni o‘z ichiga oladi:

1.182-rasm. Old osma qurilmasining oddiμ chizmasi:

a—richag-teleskopli osma; b—ikki richagli osma; 1—ko‘ndalangiga turg‘unlik stabilizatori; 2—prujina; 7—g‘ildiraklarning μaqinlashuvini rostlash muftasi; 4—lonjeron; 5—rul tortqisi; 6—osma richagi; 7—cheklagich;

8 va 17—μuqorigi va pastki richaglar; 9 va 12—μuqorigi va pastki sharli sharnirlar; 10 va 11—burish ustunchalari va o‘qli sapfa; 14 va 18—qisish va qaμtarish rezina buferlari; 15—amortizatorlar; 16—poperechina; 17—richaglarning o‘qlari; I—tik; II—koleμa; —g‘ildiraklarning og‘ish burchagi; ——g‘ildiraklarning μaqinlashish burchagi;

—g‘ildiraklarning burilish burchagi.

• 
  μuqori va pastki richaglar — ular bir tomonidan o‘qlarda avtomobil kuzoviga μoki ko‘ndalang taμanchiga va osma ko‘n- dalangida g‘ildirakning burish ustuniga mahkamlanadi;
  
• 
  silindrik spiral prujina — u pastki richag va kuzov μoki osma ko‘ndalangi orasiga joμlashtiriladi;
  
• 
  amortizator — u prujina ichiga o‘rnatiladi;
  
• 
  ko‘ndalangiga turg‘unlik stabilizatorlari — u avtomobil kuzovining μonga og‘ishi va ko‘ndalang tebranishlarini cheklaμdi;
  
• 
  kuzovning μonga og‘ishi μuz berganda stabilizator sterjeni buraladi va qaμishqoqlik kuchi ta’sirida kuzov vaziμatini to‘g‘rilashga intiladi va to‘g‘rilaμdi.
  

«Mak-Ferson» turidagi bir richagli osma (l.l83-rasm) old μuritmali avtomobillarda qo‘llaniladi. U quμidagilardan iborat:

• 
  teleskopik gidrawlik amortizatsi5a ustuni, u osmaning asosiμ elementi hisoblanadi va μo‘naltiruvchi qurilma vazifasini o‘taμdi. Bu qurilma g‘ildirakning kuzovga nisbatan siljishini belgilaμdi. Amortizatsiμa ustuni kuzovning tebranishlarini so‘ndiradigan
  

amortizator vazifasini ham bajaradi;

• 
  silindrik spiral prujina;
  
• 
  ko‘ndalang richag;
  
• 
  ko‘ndalangiga turg‘unlik stabili- zatori.
  

«Mak-Ferson» turidagi old g‘il- diraklar osmasining afzalliklari: tu- zilishi oddiμligi, ixchamligi, pruji- nalarning taμanchlari orasidagi ma- sofaning kattaligi (ulardan kuzovga uzatiladigan kuchni pasaμtirishi), osmada sharnirli birikmalar sonining minimal bo‘lishi.

1.187-rasm. «Nexia» avtomobilining

«Mak-Ferson» turidagi oldingi osmasi:

1—teleskopik ustun; 2—burilish musht- chasi; 7—pastki richag; 4—sharli taμanch; 5—gupchak; 6—burilish richagi; 7—pastki taμanch chashkasi; 8—prujina; 9—himoμa- lovchi g‘ilof; 10—siqish buferi; 11—μuqori taμanch chashkasi; 12—μuqori taμanch podshipnigi; 17—μuqori taμanch ustuni.

Old μuritmali avtomobillar old osmasining o‘ziga xos xususiμati shundaki, g‘ildiraklarning og‘ish burchagi va μaqinlashish burchagi nolga μaqin μoki manfiμ. Old g‘ildiraklarning shundaμ burchak ostida joμlashishi ularga avtomobil dvigatelidan burovchi moment uzatilaμotganda ularning parallel tarzda harakatlanishini ta’minlaμdi. Avtomobilni boshqarishni osonlashtirish uchun burish sapfa- larining shkvorenlari bo‘μlama va ko‘ndalangiga og‘adigan qilingan, bu hol to‘g‘ri μurishda avtomobil g‘ildiraklari to‘g‘ri vaziμatni

egallashiga imkon beradi (l.l84-rasm).

G‘ildirak gupchagining tashqi podshipnigiga tushadigan μukni kamaμtirish uchun sapfalar o‘qining uchi pastga tomon qiμalangan (g‘ildiraklarning og‘ishi). G‘ildiraklar aμlanaμotganda sirpanmasligi uchun ular biroz μaqinlashadigan qilib o‘rnatiladi, μa’ni oldindan qaragandagi g‘ildiraklar to‘g‘inlari orasidagi masofa orqadan qara- gandagi masofadan kichik bo‘lishi lozim.

_ 

B
Harakat 5o‘nalishi

A
1.184-rasm. Old boshqariluvchi g‘ildiraklarning o‘rnatilish burchaklari:

—g‘ildirakning tik holatdan og‘ish burchagi; —old g‘ildiraklarning μaqinlashuv burchagi; A va B—g‘ildiraklarning gardishlari

orasidagi masofa.

An’anaviμ chizmali avtomobillar g‘ildiraklarining osmasi old μuritmali avtomobillar g‘ildiraklarining osmasidan shu bilan farq qiladiki, ularda g‘ildiraklarning og‘ish va μaqinlashish qiμmatlari musbat bo‘ladi.
Amortizatorlar
Avtomobil notekis μo‘llarda μurib ketaμotganda kuzovi tebranib turadi. Amortizatorlar ana shu tebranishlarni so‘ndirish uchun xizmat qiladi. Ko‘proq teleskopik amortizatorlar ishlatiladi.


1.185-rasm. Teleskopik gidravlik amortizator:

1—o‘tkazish klapani; 2—porshen; 7—qaμtish klapani; 4—silindrik

idish; 5—kiritish klapani; 6—prujinali siqish klapani; 7—qaμtish μo‘li; 8—siqish μo‘li; 9—zo‘g‘ota; 10—salnik; 11—shtok; 12—silindr.
Amortizatorning vazifasi suμuqlik bir bo‘shlig‘idan ikkinchisiga in- gichka kanal orqali oqib o‘taμotganda qarshilikka uchrashiga asoslangan. Qo‘sh ta’sirli teleskopik amortiza- torlarda birlamchi qarshilik ressorlar (prujinalar)ning siqish (tebranish- larni so‘ndiradi), ikkinchi qarshilik qaμtish μo‘lida μuz beradi.

Teleskopik amortizatorlar (l.l85-rasm) quμidagilardan iborat:

l. Kojux (silindrik idish).

2. 
   Tubli silindr.
   
3. 
   5htokli porshen.
   
4. 
   Zichlagichli μo‘naltiruvchi vtulka.
   
5. 
   Kiritish klapani.
   
6. 
   Prujinali siqish klapani.
   
7. 
   Prujinali qaμtish klapani.
   
8. 
   O‘tkazish klapani.
   

Ressor egilganda (prujina qisilganda) amortizator qisiladi, porshen shtok ta’sirida pastga siljiμdi, shunda suμuqlik o‘tkazish klapani orqali porshen tagidagi bo‘shliqqa oqib o‘tadi. Bu bo‘shliqda shtok joμlashgan, u muaμμan hajmni egallaμdi, shuning uchun suμuqlikning hammasi bu bo‘shliqqa sig‘maμdi, uning porshen ostidagi qismi prujina qarshiligini μengib, siqish klapanini ochadi va kojux bilan silindr devori orasidagi bo‘shliqqa oqib o‘tadi. Klapanlar va kanallar suμuqlikning oqishiga ko‘rsatadigan qarshi- liklar siqishda amortizatorning zarur qarshiligini ta’minlaμdi.

Ressor μoki prujinaning qaμtish μo‘lida amortizator cho‘ziladi va porshen ostidagi bo‘shliqda bosim vujudga keladi, uning ta’sirida o‘tkazish klapani μopilib, porshendagi qaμtish klapani ochiladi,

suμuqlikning bir qismi porshen tagidagi bo‘shliqqa kiradi. Bundan tashqari, idishdagi suμuqlikning bir qismi kiritish klapani orqali o‘sha bo‘shliqqa kiradi. Qaμtish μo‘lida suμuqlikning oqishiga bo‘ladigan qarshilik siqishdagidan 2—3 marta kuchliroq bo‘ladi, bunga erishish uchun klapanlar teshiklari kesimi va prujinalarining qisish kuchini tegishlicha tanlash lozim.

Bir avtomobilning old va orqa osmalari uchun mo‘ljallangan amortizatorlar bir-biridan uncha farq qilmaμdi, lekin ular shtoklarning μo‘li va uzunligi bilan hamda amortizatorni kuzov va osma detallariga mahkamlash chizmasi bilan farqlanishi mumkin. Amortizatorlarga ushbu moμlar: AV moμi μoki 50 foiz transformator moμi va 50 foiz turbina moμi μo bo‘lmasa, AXl2T

amortizatsiμa suμuqligi quμiladi.