Bog'liq Chanoq va oyoq suyaklari ularning yoshga nisbatan hususiyatlari
TIZZA BO‘G‘IMI Barcha bo‘g‘imlar ichida eng katta va murakkab tuzilgan tizza bo‘g‘imi – articulatio genus uchta suyak, ya’ni son suyagi, katta boldir suyagi va tizza qopqog‘ining hamkorligida hosil bo‘ladi.
Son suyagining pastki uchidagi bo‘g‘im yuzasi old qismi salgina botib, tizza yuza qopqog‘i bilan bo‘g‘im hosil qilsa, bo‘g‘im yuzasining qolgan qismi ichki va tashqi do‘nglar bo‘ylab orqa tomonga davom etgan va anchagina yumaloqlangan. Shuning uchun ham son suyagidagi bu bo‘g‘im yuzasi katta boldir suyagining ustki uchidagi bo‘g‘im yuzasiga mos kelmaydi. Binobarin, ikki suyak o‘rtasidagi bu yetishmovchilik tolali tog‘aydan tuzilgan maxsus yarim oy shaklli plastinkalar (menisklar) – menisci yordamida tugaydi. Bunday menisklar bo‘g‘imda ikkita – meniscus medialis va lateralis bo‘lib, qalin va menisklar bo‘g‘im xaltasi bilan bitishib ketadi, yupqa va o‘tkir qirg‘oqli ichki chetlari esa erkin turadi. Ularning uchlari old va orqa tomondan do‘nglararo tepalikka kaltagina boylamlar bilan yopishgan. Menisklar o‘rtasidagi kemtik old tomonidan menisklarning biridan ikkinchisiga tortilgan ko‘ndalang tizza boylami (lig. transversum genus) menisklarini ushlab turadi, menisklar esa bo‘g‘im bo‘shlig‘ini ustki va ostki qavatlarga ajratadi.
Suyaklarning gialin tog‘ay bilan qoplangan bo‘g‘im yuzalari keng bo‘lgani uchun ham bo‘g‘im xaltasi keng va erkin tortilgan. Katta boldir suyagida va tizza qopqog‘ida u tog‘ay bilan qoplangan bo‘g‘im yuzalarining chegarasida yopishsa, son suyagida bo‘g‘im yuzasi chegarasidan birmuncha o‘tib yopishadi. Xaltaning yupqalashgan orqa qismida qon tomir o‘tadigan teshiklar bor. Bo‘g‘im xaltasi tizza qopqog‘ining tepasida juda keng qo‘shimcha xalta (cho‘ntak) – bursa suprapatellaris ni hosil qiladi. Bu va bo‘shliq son suyagi bilan to‘rt boshli muskul orasidan yuqoriga davom etadi va bo‘g‘im bo‘shlig‘i bilan tutashadi.
Tizza bo‘g‘imi xaltaning ichida va sirtida joylashgan bir nechta kuchli boylamlar vositasida mustahkamlanadi. Xaltaning ichida yuqorida aytilgan ko‘ndalang boylamdan tashqari yana ikkita juda pishiq boylam bor. Bir-biri bilan kesishgan boylamlarning oldingisi – lig. cruciatum anterius son suyagi tashqi do‘ngining ichki yuzasidan boshlanib, boldir suyagi do‘nglari oralig‘ining old sohasiga yopishadi. Orqadagi boylam – lig. cruciatum posterius son suyagi medial do‘ngining ichki yuzasidan boshlanib, boldir suyagi do‘nglari oralig‘ining orqa sohasiga borib yopishadi.
Bo‘g‘im xaltasining ichki (sinovial) qavati tashqi fibroz qavatiga nisbatan anchagina keng bo‘lganidan burmalar vujudga keladi. Bu burmalarning qo‘shilishidan bitta plica synovialis infrapatellaris hosil bo‘ladi.
Lig. collaterale tibiale tizza bo‘g‘imining ichki tomonida joylashgan son suyagining ichki do‘ngidan katta boldir suyagiga tortilgan. Lig. collaterale fibulare esa son suyagining tashqi do‘ngidan kichik boldir suyagining boshiga tortilgan. Bu boylamlarning ichki yuzasi bo‘g‘im xaltasi bilan chatishgan. Yonlama boylamlar suyaklarning ikki yon tomonga surilishi yoki bukilishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Bo‘g‘imning orqa tomonida qiyshiq taqim boylami – lig. popliteum obliquum va ravoqsimon – lig. popliteum arcuatum taqim boylami bo‘g‘im xaltasi bilan chatishib ketgan. Ularni alohida ajratib bo‘lmaydi.
Patella ning pastki chetidan boldir suyagi g‘adir-buduriga yo‘g‘on va mustahkam lig. patellae boylam tortilgan. Bu boylam sonning to‘rt boshli muskul payi bo‘lib, keyinchalik pay ichida patella vujudga keladi. Muskul payining ana shu qismiga tizza qopqog‘i boylami deyiladi. To‘rt boshli muskul payining ikki yon tomondagi tolalari esa tizza qopqog‘ini bo‘g‘im harakati vaqtida bir me’yorda ushlab turish vazifasini bajaradi. Ustki tolalar son suyagining ichki va tashqi do‘nglariga, pastkilari esa katta boldir suyagi do‘nglariga yopishadi. Binobarin, ularning turgan joylariga qarab retinaculum laterale va retinaculum mediale deyiladi.
Bo‘g‘im atrofida bir nechta shilliq xaltachalar joylashgan bo‘lib, ulardan ba’zilari bo‘g‘im bo‘shlig‘i bilan tutashgan. Ana shular hisobiga bo‘g‘im bo‘shlig‘i yana ham kengayadi. Masalan, tizza qopqog‘i yaqinida uchta xaltacha bor: 1) bursa subcutanea prepatellaris superficialis – tizza qopqog‘i bilan fassiya o‘rtasidagi xaltacha; 2) bursa suprapatellaris – son suyagi bilan to‘rt boshli muskul oralig‘ida; 3) bursa infrapatellaris – tizza qopqog‘i boylamining katta boldir suyagiga yopishgan joyidagi xaltacha. Lekin bu so‘nggi xaltacha tizzadan uzoqda bo‘lgani uchun bo‘g‘im bo‘shlig‘i bilan tutashmaydi. Bo‘g‘imning orqa tomonidagi shilliq bo‘shliqlari ko‘pincha shu atrofga yopishuvchi muskullarning paylari ostida joylashgan.
Tizza bo‘g‘imi g‘altaksimon bo‘g‘imlarga kiradi. Unda bukilish va yozilish (frontal o‘q atrofida) hamda ichkari va tashqariga buralish (tikka o‘q atrofida) harakatlari sodir bo‘ladi. Lekin bu so‘nggi harakat ancha chegaralangan. Bo‘g‘im ichidagi kesishma boylamlar va menisklar shunday joylashganki, ular bo‘g‘imning bukilishiga mutlaqo xalaqit bermaydi. Tizza bo‘g‘imi yozilganda menisklar son suyagi ostida ezilib, prujina holiga keladi, kesishgan boylamlar tarang tortiladi-da, tizza bo‘g‘imining yozilishini chegaralab qo‘yadi. Bo‘g‘imning ana shunday taranglashgan holatida boldir bilan son suyagi bir butun to‘g‘ri oyoqni hosil qiladi va uzoq vaqt shunday qola oladi.
