82
nuqtasida giperbola gorizontal o‘qqa deyarli parallel bo‘ladi, ya’ni bu
temperaturada rivojlanish
cheksizlikka teng bo‘ladi.
Giperbolaning har qanday nuqtasidan to‘g‘ri burchak bilan kesishadigan o‘qqa perpendikulyar
tushirib, ma’lum bo‘lgan temperaturada hasharotning rivojlanish muddatini va aksincha, ma’lum
rivojlanish muddatida temperatura aniqlanadi.
Hasharotlarning tuxumdan to imagoga qadar to‘la riyujlanishi, shuningdek uning ayrim
stadiyalari uchun ham rivojlanish giperbolasini tuzgsh mumkin, bunda
har xil stadiyalar uchun
rivojlanish nuqtasi va effektiv temperatura yig‘indisi bir xnl bo‘lmaslnti hisobga olinadi.
Generatsiya miqdornni aniqlash uchun hasharotning mazkur joyda rgvojlanishi mumkin
bo‘lgan davrdagi o‘rtacha sutkalik temperaturasini bklshp, bu davr ichidagi effektiv
temperaturaning umumiy yig‘indisnni aniqlash va bundan so‘ng uni bizni qiziqtiradigan turning
effektiv temperatura yig‘indisiga bo‘lish kerak.
Effektiv temperatura yig‘indisi 3000° ga teng, issiqlik konstanti 1000'
ga teng deb faraz
etaylik. Bunday holda, nazariy jihatdan qara- ganda, hasharot uch marta bo‘g‘in berishi mumkin.
Haqiqatda esa hasharot doimiy temperaturada emas, balki o‘zgaruvchan temperaturada rivojlanadi.
Meteorologik stansiyalarning ko‘rsatishicha o‘rtacha temperatura to‘g‘ri- sndagi ma’lumotlar
hasharotlar yashagan joydagi o‘rtacha temperaturadan birmuncha tafovut qiladi.
Bundan tashqari,
hasharotning rivojlanishi yana boshqa sharoitga (namlikka, ozuqaga va boshqalarga) bog‘liq
bo‘ladi, shuning uchun giperbola usuli faqat taqribiy ko‘rsatgichlar beradi.
Ayrim turlarga kiruvchi hasharotlar rivojlanishiga n a m l i k temperaturaga qaraganda xilma-
xilroq ta’sir etadi. Bir turning rivojlanishi n a m l i k t a ’ s i r i d a tezlashsa,
boshqa turlarniki
sekinlashadi.
Qaram kuyasi
va
chigirtkasimonlar
qurg‘oqchilik davrlarda tezroq ko‘payadi;
o‘simlik bitlari esa, aksincha, namlik mavsumda tezroq ko‘payadi. Bundan tashqari, namlik
hasharotlarga bilvosita ham, ya’ni ular eydigan o‘simliklar holati va zamburug‘ ham bakterial
kasalliklarning avj olib ketishi orqali katta ta’sir etadi.
Temperatura va yog‘inning hasharotlarga ta’sirini b i o k l i m o g r a m m a vositasi bilan
grafik usulda ifodalash mumkin.
Bioklimogramma tuzishda ordinata o‘qiga o‘rtacha oylik temperatura ko‘roatkichlari va
abssissa o‘qiga oylik yog‘in ko‘rsatkichlari qo‘yiladi. Temperaturasi
va namligining har qaysisi
uchun (rim raqami bilan belgilangan) ko‘rsatkichlarining kesishgan nuqtasi hasharot tuxum davrida
bo‘lganda punktirlar orqali, lichinkalik davrida bo‘lsa qisqa chiziqlar, g‘umbaklik davrida bo‘lsa
to‘garaklar va imago davrida bo‘lsa yaxlit chiziqlar orqali qo‘shiladi. Bioklimogrammani
taqqoslash u c h u n «to‘g‘ri to‘rtburchak metodidan» foydalaniladi. Ikki tomonioylik o‘rtacha
maksimum va minimum temperaturann, qolgan ikki tomoni esa oylik o‘rtacha
maksimum va
minimum yog‘ingarchilikni ko‘rsatadigan to‘g‘ri to‘rtburchak hasharotning bizga kerakli davrdagi
iqlim sharoitini xarakterlab beradi. Plato, ya’ni marokash chigyrtkasining doimiy rezervatsiyasi,
uning ko‘payishi uchun sharoiti qulay bo‘lgan joy bioklimogrammasi o‘sha masshtabda chizilgan
vodiy bioklimogrammasiga qo‘yib ko‘rilganda vodiy iqlimi hasharotning rivojlanishi uchun yilning
qaysi davrlarida noqulay ekanligi aniq ko‘rinadi.
Hasharotlarning ko‘payish tezligiga s h a m o l u qadar sezilarli darajada ta’sir etmaydi, ammo
shamol hasharotlarning, xususan qanotli mayda hasharotlarning (o‘simlik bitlari, mayda kapalaklar
va hokazolarning) tarqalishiga yordam beradi.
Hasharotlarning ko‘payish tezligiga quyosh nuri ham ta’sir etadi. Masalan, ba’zi o‘simlik
bitlarining jinsiy mahsuloti yorug‘lik etarli bo‘lganda tezroq rivojlanadi;
tungi kapalaklarning
ko‘pchiligi faqat etarli darajada qorong‘ilik bo‘lgandagina tuxum qo‘yadi.
83
Yorug‘ kunning u z u n l i g i ( f o t o p e r i o d i k r e a k s i y a ) ko‘pgina turga oid hasharotlarning
qishga tayyorlanishiga, diapauza holatga kirishiga, generatsiyaning uzun-qisqa bo‘lishiga ta’sir
etadigan juda muhim faktor hisoblanadi. Fotoperiodik reaksiya hasharotning rivojlannsh fazasi va
yoshiga bog‘liq ekanligi aniqlangan (Danileyskiy).
Ba’zi hasharotlar uchun xos bo‘lgan m a v s u m i y d i m o r f i z m (ayrim bo‘g‘inlarning
tashqi ko‘rinishidagi farqlari) ga temperatura va qisman boshqa tashqi faktorlar ta’siri sabab
bo‘ladi. Evropada yashaydigan Araschnia levanaprorsa L.
kapalagining
birinchi, ya’ni
bahorgi
bo‘g‘inining qanotlari sarg‘ish, nkkinchi, ya’ni yozgi bo‘g‘inining qanotlari qora bo‘ladi.
Kapalakning bu ikki bo‘g‘inini uzoq vaqtga qadar ikki xil tur deb hisoblab kelardilar. Keyinchalik,
tuban temperatura ta’sirida qora qanotli kapalak g‘umbagidan sariq qanotli kapalak, ya’ni qishlab
qolgan g‘umbakdan chiqadigan sarg‘ish qanotli kapalakka o‘xshash kapalak chiqishi tajriba yo‘li
bilan isbotlangan.
Hasharotlar hayotiga atrofdagi tirik muhit ham katta ta’sir etadi; bunday faktorlar biotik
faktorlar deb aytiladi, iqlimga va tuproqqa bog‘liq bo‘lgan faktorlar esa a b i o t i k faktorlar deb
ataladi. Abiotik faktorlar i q l i m i y v a e d a f i k ( t u p r o q ) faktorlarga bo‘linadi. Odam ta’siri
a n t r o p i k faktorlar deb ataladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
