O’zbekiston Respubilkasi axborot texnalogiyalari va kommunikatsiyalari rivojlantirish Vazirligi Toshkent axborot texnоlogiyalari universiteti Samarqand filliali

Foydalanilgan manbaalar:

• 
  Tami.uz
  
• 
  Ziyonet.uz
  
• 
  Hozir.org
  

11-Mavzu.

Axborotning himoyasi - boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini ta’minlovchi va tashkilot axborot zaxiralarining yaxlitligi, ishonchliligi, foydalanish osonligi va maxfiyligini ta’minlovchi qat’iy reglamentlangan dinamik texnologik jarayondir.
Axborotning egasiga, foydalanuvchisiga va boshqa shaxsga zarar etkazmoqchi bo‘lgan noqonuniy muomaladan har qanday hujjatlashtirilgan, ya’ni identifikatsiya qilish imkonini beruvchi rekvizitlari qo‘yilgan holda moddiy jismda qayd etilgan axborot himoyalanishi kerak.
Axborotlarning muhofazasi masalalari bilan kriptologiya (kryptos-maxfiy, 1ogos-ilm) shug‘ullanadi. Kriptologiya maqsadlari o‘zaro qarama-qarshi bo‘lgan ikki yo‘nalishga ega - kriptotaxlil va kriptografiya.
Kriptotaxlil shifrlash uslubini (kalitini yoki algoritmini) bilmagan holda shifrlangan matnning asli holatini topish uslublari bilan shug‘ullanadi.
Kriptografiya axborotlarni aslidan o‘zgartirilgan holatga o‘tkazishlarning matematik uslublarini topish va takomillashtirish bilan shug‘ullanadi. Dastlabki tizimlashgan kriptografik uslublar eramiz boshida, Yuliyssezarning ish yuritish yozishmalarida uchraydi. U biror ma’lumotni maxfiy holda biror kishiga etkazmoqchi bo‘lsa, alfavitning birinchi harfini alfavitning beshinchisi harfi bilan, ikkinchisini oltinchisi bilan va hokazo shu tartibda almashtirib, matnning asli holatidan shifrlangan matn holatiga o‘tkazgan.
Kriptografik tizimlar yo‘nashidagi izlanishlar, ayniqsa, birinchi va ikkinchi jahon urushi yillari davrida muhim ahamiyat kasb etdi va jadal rivojlandi. Urushdan keyingi yillarda hisoblash texnikasining yaratilishi va takomillashib, insoniyat faoliyatining barcha sohalariga chukur va keng ma’noda kirib borishi, kriptografik uslublarni tabiiy ravishda rivojlanib va takomillashib borishini taqozo etmoqda.
Kriptografik uslublarning axborotlar tizimi muhofazasi masalalarida qo‘llanilishi, ayniksa, hozirgi kunda muhimdir. Haqiqatan ham, bir tomondan, kompyuter tizimlarining INTERNET tarmoqlari bilan bog‘liq ravishda katta hajmdagi davlat va xarbiy axamiyatga ega bo‘lgan axborotlarni hamda shu kabi iqtisodiy, shaxsiy va boshqa turdagi axborotlarni tez va sifatli uzatish va qabul qilishdagi roli ortib bormoqda. Ikkiichi tomondan esa bunday axborotlarning keng ma’nodagi muhofazasini ta’minlash masalalari muhimlashib bormoqda.
Hozirgi zamon kriptografiyasi quyidagi to‘rtta bo‘limni o‘z ichiga oladi:
1) Simmetrik kriptotizimlar.
2) Ochiq uslubga (kalitga) yoki ochiq algoritmga asoslangan kriptotizimlar.
3) Elektron imzo tizimlari.
4) Kriptotizimlarda kalitlardan foydalanish uslublarini boshqarish.
Kriptografik uslublardan foydalanishning asosiy yo‘nalishlari: maxfiy ma’lumotlarni aloqa kanali (masalan, elektron pochta) bo‘yicha uzatish, uzatilgan ma’lumotlarning haqiqiyligini ta’minlash, axborotlarni kompyuterlar tizimi xotiralarida shifrlangan holda saqlash va shu kabilar.
Matn – alfavitning elementlaridan tashkil topgan tartiblangan tuzilma.
SHifrlash – ochiq matn deb ataluvchi dastlabki matnni kalit yordamida shifrlangan matn holatiga o‘tkazish.
Deshifrlash – shifrlashga teskari bo‘lgan jarayon bo‘lib, kalit yordamida shifrlangan matnni dastlabki matn holatiga o‘tkazish.
Kalit – dastlabki matnni shifrlash va deshifrlash uchun zarur bo‘lgan ma’lumot.
Elektron (raqam) imzo – matnga ilova qilinadigan kriptografik almashtirishdan iborat bo‘lib, shu matn jo‘natilgan shaxsga matnning haqiqiy yoki nohaqiqiy ekanligini aniqlash imkonini beradi.
Birinchi kalit axborot jo‘natuvchi tomonidan shifrlashda ishlatilsa, ikkinchisi axborotni qabul qiluvchi tomonidan axborotni tiklash uchun qo‘llaniladi.

Ushbu usul bilan (rasm-1) axborotning maxfiyligini ta’minlash mumkin.
Kriptografiya tizimini sxematik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin.