|
A) O‘zbek milliy pedagogikasining paydo bo‘lishi
Yosh avlodga ta'lim-tarbiya berish mazmun-mohiyati davrlar o‘tishi bilan
rivojlanishga qarab taraqqiy etib kelganligini nazarda tutmasdan turib, o‘qitish reja va
dasturini tuzib bo‘lmaydi. Ta'lim-tarbiya bu birinchi navbatda hayotiy tajribani bir
avloddan keyingi avlodga taqdim etishdir. O‘zbek xalqining bu sohadagi tajribasi
juda boy. Hozirgi zamon pedagogika fani ta'lim-tarbiyaga oid ota-bobolarimizning
fikr va g‘oyalarni o‘zlashtirishga, xalq pedagogikasi manbalarni, milliy urf-odatlar va
qadriyatlarni o‘rganishga hamalohida etibor bermoqda. Shuni ta'kidlash lozimki,
o‘zbek xalqining nihoyatda boy madaniy-ma'naviy merosi o‘sib kelayotgan yosh
avlod ta'lim-tarbiyasida buzilmas poydevor vazifasini o‘taydi. Ta'lim-tarbiyani
o‘rganar ekanmiz, u juda qadimiy jarayon ekanligini insoniyat butun hayoti davomida
u bilan shug‘ullanganligiga ishonch hosil qilamiz. Bu jarayonda ajdodlarimiz
tarbiyaviy ta'sirining samarali usullari va manbalarini qidirib hayot davomida yosh
avlodga qoldirmoqda. Buning natijasida tarbiya haqidagi g‘oyalar, nazariya va amaliy
bilimlar paydo bo‘la boshlagan. Bu esa pedagogika fanining paydo bo‘lishiga olib
kelgan.
O‘sib kelayotgan yosh avlodning ta'lim-tarbiyasi, uning qanday shakllanishi
jamiyatimiz taraqqiyotining muhim omilidir. Buning ijtimoiy funksiyasi avloddan
avlodga oilaviy, mexnat, ijtimoiy va siyosiy tajribani o‘tkazishi bilan yaqqol ko‘zga
tashlanadi. Bu tajriba insonning madaniyati, san'at, ilmi, tili, ma'rifat va odob-axloq
qoidalari bilan ifodalab beriladi. Har bir davlat tizimi, ijtimoiy munosabatlar,
7
insoniyat istiqboli, uning hayot va turmush darajasi san'at va madaniy taraqqiyoti
bilan bevosita bog‘liqdir.
Ta'lim-tarbiya inson jamiyati paydo bo‘lishi bilan boshlandi va rivojlanib bordi.
Ko‘p asrlar ilgari O‘zbekiston xozirgi hududida ibtidoiy jamoa-urug‘chilik tuzumi
davrdagi bolaning ta'lim-tarbiyasi asosan oilada (qiz-bolalar ayollarning, o‘g‘il-
bolalar voyaga yetishlari bilan erkaklar davrasida), jamoa, mehnat va ov maskanlarida
bo‘lib o‘tar edi. Yosh bola tug‘ulishi bilanoq ota-ona parvarishi orqali atrof-muhit,
odamlar bilan munosabat va muloqot, mehnat bilan tanishadi. Turmush va mehnat
faoliyati boshlanishi bilan halol mehnat bilan oziq-ovqat topishi, ishlab chiqarish
tajribasi kabi ko‘nikmalarini o‘zlashtiradi. Shu jarayonda bolada aqliy, ruhiy va
jismoniy kamolot, ma'naviyat va madaniyat, odob va axloqiy qarashlar shakllanadi va
rivojlanadi. Mehnatda bola dehqonchilik, chorvachilik, uy, mehnat va ov uchun
qurollarni ishlab chiqarishlarni o‘zlashtirib oladi. Yoshlarga o‘rgatilgan mehnat
ko‘nikma va malakalari ularni tabiat fojialaridan o‘zini va oila a'zolarini saqlash,
yerdan yaxshi hosil olish, chorvachilikni ko‘paytirish, ovda kuchli, chaqqon va epchil
bo‘lish, jamoasi bilan birgalikda qiyinchiliklarni yengish, ya'ni yaxshi yashash uchun
bor kuchi va aqlini ishga solish kerak bo‘lsa,hayot davomida kurashishga tayyor
bo‘lish, aql-idroqli, qobiliyatli, xushmuomala va odobli bo‘lib o‘sishlariga xizmat
qilardi.
O‘zbek xalqi hayot va mehnat jarayonida, borliqdagi narsalar va vaziyat-
xodisalarga munosabatlari asosida o‘z dunyoqarashi, qadriyatlari va aqidalariga
tayanib, falsafa va pedagogik fikr va g‘oyalarini xalq og‘zaki ijodidan o‘rgangan. Bu
fikrlar “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Rustam-doston”, “Barchinoy”, “Farxod” mifologik
dostonlarda ifodalangan. Xalq ijodi bo‘lmish bu dostonlar xalq pedagogikasidan
o‘zbek millatining yosh avlodni hayotga tayyorlash va tarbiyalash vosita va usullari
sifatida qo‘lanilgan.Shu jihatdan, bu dostonlar yoshlarni davr talablariga muvofiq
komil inson bo‘lib yetishishda, ta'lim-tarbiya ishlarini amalga oshirishda qo‘llanilgan.
O‘zbek xalq pedagogikasi hali maktab va maqsadli o‘qitish bo‘lmagan,
pedagogika fan sifatida shakllanmagan davrdayoq oila va atrofdagi jamiyat orqali
yosh bolalarda aql-idroq, odob-axloq, mehnatsevarlik, udda-buronlik, iste'dodlik,
jismoniy va ruhiy salomatlikka tayanish, jangovarlik, insonparvarlik, mehr-
murvatlilik, do‘stlik xislatlarini shakllantirish va kuchaytirish usullari hayotiy
tajribadan kelib chiqib paydo bo‘ldi va rivojlandi. Odamlar o‘sha paytda ham bilganki
insoniyat bu dunyoda yashash uchun vaxshiylik, qonho‘rlik, o‘g‘rilik, urush va
mojaro, odamizotni qiynash bilan mutlaqo maqsadga erishib bo‘lmaydi, balki shuning
uchun tinchlik, vijdoniylik, insonparvarlik, halol mehnat kerak. Xalq pedagogikasidan
kelib chiqqan milliy urf-odat va an'analarimiz jamoa ahlining o‘z-o‘zini anglashiga,
ijtimoiy burchini bajarishiga, har bir aqli inson shaxs bo‘lishiga intilgan. Xalqimiz
hayot kechirishi, tinchlikni saqlash va sog‘lom, kasbga ega, mexnatsevar avlodni
8
o‘stirishiga xatti-xarakatlari yo‘l-yo‘riqlarimizni bilib olishlaramizga asosiy omil
bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
