O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi jizzax davlat pеdagogika instituti boshlang’ich ta’lim fakultеti boshlang’ich ta'lim nazariyasi va amaliyoti kafеdrasi ona tili va bolalar adabiyoti fanidan

-shakl. Qo’shimchalarning ko’pma’noliligi haqida ma’lumot
4-ilova. Mavzuni mustahkamlash uchun quyidagi topshiriq bajariladi.




Qo‘shma affikslarning ifoda jihati deb avval tarkibidagi tub affiks-lar ajratiladi, keyin-gina bunday qismlarning ifoda jihati deb fonemalar ko‘rsatiladi. Masalan, -dagi affiksi asli -da, -gi morfemalarining o‘zaro qo‘shilib, bir butun holda qo‘shma affiksga aylanishi bilan yuzaga kelgan; demak, -dagi affiksi tarkibida ifoda jihati deb avval -da va -gi morfemalari ajratiladi, keyin-gina bu qismlarning ifoda jihati deb ular tarkibidagi to‘rt fonema ta'kidlanadi.
Qo‘shma affikslar asosan mavhum ot leksema yasovchi affikslarga to‘g‘ri keladi: -chilik (dehqonchilik-, mo‘lchilik- kabi), -garchilik (yog‘ingarchilik-, ovoragarchilik- kabi); shakl hosil qiladigan affikslar orasida ham mavjud: -dagi (yuqoridagi, uydagi kabi) va b.
Hozirgi adabiy o‘zbek tilidagi -lan, -lash affikslari ham - qo‘shma affiks, lekin o‘z tabiati bilan yuqoridagi affikslardan farq qiladi. Qo‘shma -chi-lik, -garchilik kabi affiksni tarkib toptiruvchi -chi, -gar, -lik qismlaridan har biri asli leksema yasovchi affiksga teng, qo‘shma affiks sifatida ham leksema yasovchiga teng; -dagi affiksini tarkib toptiruvchi birinchi qism (-da) shakl o‘zgartiruvchiga, ikkinchi qism esa nisbiy sifat yasovchiga teng. Asli -gi affiksini leksema yasovchidan ko‘ra shakl yasovchi deb baholash to‘g‘riroq. Shunday nuqtayi nazardan turib bu qo‘shma affiks tarkibidagi har ikki qismni va bir butun holda qo‘shma affiksni ham shakl hosil qiluvchi deb qarash mumkin.
Yuqoridagi qo‘shma affikslardan farqli holda -lan, -lash qo‘shma affiks-larining birinchi qismi leksema yasovchiga, ikkinchi qismi shakl yasovchiga teng. Bu affikslar bir butun holda leksema yasovchi deb qaraladi, lekin ayni vaqtda ular tarkibidagi shakl yasovchi o‘z ma'nosini, demak, vazifasini yo‘qotmaydi. Qiyos qiling: -la affiksi fe'l leksema yasaydi (o‘ngla-, yaqinla- kabi), -n, -sh – shakl yasaydi: o‘ngla+n-, yaqinla+sh- kabi; -lan, -lash af-fikslari tarkibidagi -la, -n, -sh qismlari ham xuddi shunday vazifani saqlaydi: g‘urur+lan-, og‘ir+lash- kabi. Ko‘rinadiki, -lan, -lash – sof leksema yasovchi affiks emas, balki ayni vaqtda ham leksema yasovchi, ham shakl yasovchi vazifasini bajaradigan affiks.