O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti kasb ta’limi fakulteti

 
1.2.18-rasm 
4. Ikkita bir xil radiusli aylanalarni tutashtiruvchi yoyning 
O
markazi 
aylanalarning 
O
1
va 
O
2
markazlarini tutashtiruvchi kesmaning o‘rta 
perpendikularida yotadi. Ikki aylananing tutashmasi tashqi (1.2.18-rasm, 
e
) va ichki 
(1.2.18-rasm, 
j
) bo‘lishi mumkin. 
 
 
 

---

24 
ASOSIY QISM 
 
II BOB. “TUTASHMALAR” MAVZUSINI TA’LIM BOSQICHLARIDA 
O‘QITISHNING DOLZARB MASALALARI 
2.1-§. Ta’limning uch bosqichi: UO‘TM, KHT, OTM larda “Tutashmalar” 
mavzusining o‘qitilish darajalari tahlili 
Ta’lim tizimi – yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish yo‘lida ta’lim sohasidagi 
davlat siyosatining asosiy tamoyillari asosida faoliyat yuritayotgan barcha turdagi 
o‘quv-tarbiya muassasalari majmuidir.
O‘zbekiston Respublikasining uzluksiz ta’lim tizimi maktabgacha ta’lim, 
umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus, kab-hunar ta’limi, oily ta’lim, oily o‘quv 
yurtidan keying ta’lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash, 
maktabdan tashqari ta’lim muassasalarini, ularning faoliyatini nazorat qiluvchi va 
tartibga soluvchi boshqaruv organlarini o‘z ichiga oladi. 
O‘zbekiston Respublikasida ta’lim quyidagi turlarda amalga oshiriladi. 
1. Maktabgacha ta’lim. 
2. Umumiy o‘rta ta’lim. 
3. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi. 
4. Oliy ta’lim. 
5. Oliy o‘quv yurtidan keying ta’lim. 
6. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash. 
7. Maktabdan tashqari ta’lim. 
Yuqoridagi ta’lim turlarining davlat ta’lim standartlari (DTS) mavjud. 
“Standart” inglizcha so‘z bo‘lib – me’yor, namuna ma’nolarini beradi. DTS – 
uzluksiz ta’lim bosqichlarining asosiy ta’lim dasturlari mazmunining zaruriy 
minimumini, o‘quvchilarga yuklanadigan o‘quv yuklamalarining maksimal 
hajmini, ta’lim muassasasi bitiruvchilarining tayyorgarlik darajasini, ta’lim 

---

25 
jarayonini ta’minlash (uning moddiy-texnik, o‘quv-laboratoriya, axborot-metodik, 
kadrlar ta’minoti)ning asosiy talablarini aniqlab beradigan me’yor va talablar 
sanaladi. 
Umumiy o‘rta ta’lim boshlang‘ich ta’lim (I-IV sinflar) va umumiy ta’lim (V-
IX sinflar) kabi bosqichlarda tashkil etiladi. Umumiy o‘rta ta’limning maqsadi 
maqsadi o‘quvchilarga fanlar asoslari bo‘yicha muntazam bilim berish, ularda 
o‘quv-ilmiy, umummadaniy bilimlarni, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga 
asoslangan ma’naviy-axloqiy fazilatlarni, mehnat ko‘nikmalarini, ijodiy fikrlash 
qobiliyatini, atrof-muhitga bo‘lgan ongli munosabatni shakllantirishdan iborat. 
Bugungi kunda respublikada faoliyat olib borayotgan umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarining soni 9779 tani tashkil etadi.
“2004-2009- yillarda Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat umummilliy 
dasturi” va “2009-2014- yillarda Maktab ta’limini rivojlantirish Davlat 
umummilliy dasturi”ni amalga oshirish uchun 8500dan ziyod maktab qurildi va 
capital ta’mirlandi, 278 ta bolalar musiqa va san’at maktablari, 2ta respublika 
ixtisoslashtirilgan musiqa akademik litseyida qurilish-ta’mirlash ishlari amalga 
oshirildi, 1074ta Axborot-resurs markazlari tashkil qilindi, 20 tadan ortiq elektron 
darslik, 40 tadan ortiq vizual laboratoriya ishlari tayyorlandi. Mustaqqillikk 
erishganimizdan so‘ng 20 yil davomida maktab o‘quvchilarining darslik bilan 
ta’minlanish darajasi 55,4 %dan 99,4 %ga oshdi. 
Chizmachilik fani umumiy ta’limning VIII-IX sinflarida o‘qitiladi. 2010-
yildan buyon amalda dotsent Ikrom Rahmonovning “Chizmachilik 8” va 
“Chizmachilik 9” darsliklaridan foydalanilmoqda. Respublika umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarida ta’lim 7 tilda – o‘zbek, qoraqalpoq, rus, qozoq, qirg‘iz, turkman va 
tojik tillarida olib boriladi. Mazkur darslik ham 7 tilga tarjima qilingan va 
o‘quvchilar kitob bilan to‘liq ta’minlangan. 
Ta’limning 3-turi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi bo‘lib, uning maqsadi 
ishlab chiqarishning birinchi bo‘g‘inidagi tashkilotchi va ish boshqaruvchilarni, 
oily toifali mutaxassislarning yordamchilarini, yuqori ko‘nikma, malakalarni talab 

---

26 
qiluvchi ma’lum bir turdagi ishni mustaqil bajara oladigan, o‘z ishining ustalari 
bo‘lgan – texnik, agronom, boshlang‘ich sinf va jismoniy tarbiya fani 
o‘qituvchilari, feldsher, stomatolog, konsertmeyster kabi mutaxassislarni 
tayyorlashdan iborat.
O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi majburiy-ixtiyoriy xarakterga ega bo‘lib, 
unga ko‘ra majburiylik - umumiy o‘rta ta’lim maktabini bitirgan o‘quvchi 
akademik litsey yoki kasb-hunar kollejlarida o‘qishi shartligidan iborat. 
Ixtiyoriylik xarakteri - umumiy o‘rta ta’lim maktabi bitiruvchisining o‘z xohishiga 
ko‘ra o‘qish yo‘nalishini – akademik litsey yoki kasb-hunar kollejini tanlashi bilan 
belgilanadi. Ayni vaqtda respublikada 141ta akademik litsey va 1396 ta kasb-hunar 
kollejlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Har o‘quv yilida deyarli 450000 nafardan ortiq 
o‘quvchilar bitiradi va ma’lum kasb yoki hunarning egasi bo‘ladi. 
Respublikamizdagi mavjud kasb-hunar kollejlarining qariyb 80 %dan 
ortig‘ida chizmachilik fani o‘qitiladi. Mazkur KHKlarining o‘quvchilari uchun 
amalda A.Umronxo‘jaev, Sh.Jumanov, A.Norqulovlar hammuallifligida yozilgan 
«Mashinasozlik va qurilish chizmachiligi» (2005-y.) o‘quv qo‘llanmasi va 
A.Ashirboyevning «Chizmachilik» (2008-y.) nomli o‘quv qo‘llanmasidan 
foydalanilmoqda. 
Ta’limning 4-turi oliy ta’lim bo‘lib, unda turli yo‘nalishlar bo‘yicha yuqori 
malakali mutaxassislarni tayyorlash vazifasi hal qilinadi. Ayni vaqtda 
respublikamizda 59 ta oliy o‘quv yurtlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Shuningdek, 
respublikada Toshkent shahrida joylashgan oliy ta’lim muassasalarining 11 ta 
hududiy va xorijiy mamlakatlar yetakchi oliy o‘quv yurtlarining 6 ta filiallari 
faoliyat olib bormoqda. 
Oliy ma’lumotli mutaxassislarni tayyorlash oliy o‘quv yurtlari (universitet, 
akademiya, institut va oliy maktabning boshqa ta’lim muassasalari)da amalga 
oshiriladi. Ushbu oliy ta’lim ikki bosqich (bakalavriat va magistratura)da tashkil 
etiladi. 

---

27 
Bakalavriat (lotincha “bachelor’s degree” – birinchi akademik daraja) oliy 
ta’lim yo‘nalishlaridan biri bo‘yicha puxta bilim beradigan, o‘qish muddati kamida 
to‘rt yil bo‘lgan tayanch oliy ta’limdir. Bakalavr (lotinchadan “bachelor’s” – 
bo‘ysunuvchilar) o‘zi tanlagan soha bo‘yicha oliy ma’lumotga hamda davlat 
klassifikatorida belgilangan lavozimda ishlash huquqiga ega mutaxassis. 
Magistratura (lotinchadan “magistratus” ikkinchi akademik daraja) – aniq 
mutaxassislik bo‘yicha bakalavriat negizida kamida ikki yil davom etadigan oliy 
ta’lim. Magistr (lotinchadan “magistr” – boshliqlar, murabbiylar, amaldorlar) 
ma’lum ixtisoslik bo‘yicha ta’lim olgan yuqori malakali, aspiranturaga kirish 
huquqi hamda ilm-fan sohasida, ishlab chiqarishning mas’uliyatli lavozimlarida 
faoliyat ko‘rsatish imkoniyatiga ega mutaxassis. 
Respublikamizdagi mavjud texnika oliy o‘quv yurtlarida “Chizma geometriya 
va muhandislik grafikasi” fani, pedagogika oliy o‘quv yurtlarining 5110800 – 
“Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi” ta’lim yo‘nalishida “Chizma 
geometriya”, “Chizmachilik”, “Muhandislik grafikasini o‘qitish metodikasi”, 
“Kompyuter grafikasi”, “Muhandislik grafikasi fanini o‘qitishning zamonaviy 
texnologiyalari”, “Grafik tasvirlash asoslari”, “Arxitektura elementlarini 
loyihalash”, “Amaliy perspektiva va soyalar nazariyasi” kabi fanlar o‘qitiladi. 
Ushbu fanlarni o‘qitishda chop etilgan turli o‘quv adabiyotlaridan foydalaniladi. 
Yuqorida ta’lim turlarining 3 ta bosqichi haqida umumiy ma’lumotlar 
keltirdik. Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va oliy 
ta’lim muassasa (OTM)laridagi o‘quvchi-talaba yoshlarimizni xalqaro talablarga 
mos shaxs va mutaxassis qilib tayyorlash bugungi kunning bosh masalasi bo‘lib 
turibdi. Ta’limning yuqorida keltirilgan bosqichlarida har bir fan bo‘yicha o‘quv 
jarayonini uzviylik va uzluksizlikka amal qilgan holda tashkil etish pedagoglar 
oldidagi muammoli vazifalardan biri hisoblanadi. 
Uzv
– arabcha so‘z bo‘lib, 
a’zo
, 
tana
qismlaridan biri degan ma’noni beradi. 
Bundan tashqari 
biror butunlikning ajralmas qismi bo‘lagi
ham hisoblanadi. 

---

28 
Shuningdek, 
uzviy
– 
chambarchas holdagi, o‘zaro bog‘langan, ajralmas
degan 
mazmunni beradi. 
Uzluksiz
– birinchidan, 
birin-ketin, ketma-ket, paydar-pay
ma’nolarida 
qo‘llanilsa, ikkinchidan, 
to‘xtamasdan, tinimsiz, izchil ravishda
mazmunda 
ishlatiladi. 
Uzluksiz ta’lim – o‘zaro mantiqiy izchillik asosida bog‘langan hamda 
soddadan murakkabga qarab rivojlanib
boruvchi va bir-birini taqozo etuvchi 
bosqichlardan iborat yaxlit ta’lim tizimi
4
. 
Ma’lumki, «Chizmachilik» fani ham maktab, kollej va OTMlarida o‘qitiladi. 
Chunki «Chizmachilik» fani o‘quvchining fazoviy tasavvurini o‘stirishga, ularda 
loyihachi-ixtirochilik qobiliyatlarni rivojlantirishga boshqa fanlarga nisbatan 
ko‘proq xizmat qiladi.
Bizning kuzatishlarimizga ko‘ra bu fanning ko‘plab mavzulari mazmuni 
ta’limning har bir bosqichida deyarli bir xil ko‘rinishda takrorlanmoqda. Bu 
mavzular takrorlanishi tabiiy, ammo, uning tarkibiy mazmuni, sodda yoki 
murakkabligi, ilmiy tomonlari maktab, kollej va OTMlari uchun turlicha bo‘lishi 
lozim. Demak, fanning har bo‘limini yoki har bir mavzusini ta’limning turli 
bosqichlarida qanday tashkil etish va o‘qitish kerakligini ilmiy jihatdan tahlil qilish 
zaruriyatligi maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 
Chizmachilik fani shartli ravishda 5 ta bo‘limga taqsimlangan. Bular, 
geometrik, proyeksion, mashinasozlik, qurilish va topografik chizmachiliklardir. 
Geometrik chizmachilikda geometrik yasashlarni bajarish qoidalari, proyeksion 
chizmachilikda model va detallarning orthogonal proyeksiyalarini bajarish 
qoidalari, mashinasozlik chizmachiligida mashina detallari va buyumlarning ishchi 
chizmalarini taxt qilish qoidalari, qurilish chizmachiligida fuqaro va sanoat 
binolarining chizmalarini taxt qilish qoidalari, topografik chizmachilikda yer sirti 
usti tuzilishi va unda qurilish ishlarini olib borishni ko‘rsatuvchi chizmalarni taxt 
qilish qoidalari o‘rganiladi. 
4
O‘zbek tilining izohli lug‘ati-T.: “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 4- jild, 2008-y. 266-277- betlar. 

---

29 
Dastlab, «Chizmachilik» fanining deyarli barcha katta bo‘limlari uchun 
mazmunan asos bo‘ladigan «Geometrik chizmachilik» bo‘limini maktab, kollej va 
OTMlarida qanday o‘qitish kerak, dasturga qanday mavzularni kiritish maqsadga 
muvofiq bo‘ladi, kabi savollarga javob qidirdik. Natijada «Geometrik 
chizmachilik»ning har bir mavzusi ustida ushbu savollarga javob berish kerakligi 
sezilib qoldi. Bizning ilmiy tadqiqot ishimizda «Geometrik chizmachilik»ning
«Tutashmalar» mavzusini o‘qitish jarayonini tashkiliy masalalari bayon etiladi.