chikarmasdan aytilishi, yozib kuyilishi, yoki kar-sokov kishilarda biron-bir
moxiyatga ega bulgan imo-ishoralar bilan almashtirilishi (buni xar bir xarf
barmoklar xarakati bilan ioda etiladigan daktilologiya va imo-ishora butun bir suz
yoki suzlar turkumini anglatadigan imo-ishorali nutk deb ataladi) mumkin.
Kuyidagi nutk turlari fark kilinadi: yozma va ogzaki nutk. Uz navbatida
ogzaki nutk dialogik va monologik nutklarga ajratiladi. Ogzaki nutkning eng sodda
turi dialog, ya'niallakanday masalalarni birgalikda muxokama kilayotgan va xal
etilayotgan xamsuxbatlar tomonidan olib boriladigan suxbat xisoblanadi.
Gapirishayotganlarning bir-birlariga lukmalari, suxbatdoshidan keyin iboralarni va
ayrim suzlarni takrorlash,
savollar berish, kushimchalar kilish, izox berish, fakat
suzlashayotganlar tushunadigan sha'malar kilish, turli xil yordamchi suzlar va
undovlar suzlashuv nutki uchun xos xususiyatdir. Bu nutkning uziga xos
xususiyatlari kup jixatdan xamsuxbatlarning xamjixatligi darajasiga,ularning uzaro
munosabatlariga boglik buladi. Aksariyat xamma joyda xam pedagog oilaviy
muxitdagi dialogni xech kachon sinfda ukuvchilar bilan munosabatda bulgani kabi
olib bormaydi. Suzlashuv chogida xissiy xayajonlanish
darajasi katta axamiyatga
ega buladi. Iymangan, xayratlangan, kuvongan, kurkkan, jaxli chikkan kishi
xotirjam xolatidagi kabi gapirmaydi, uzgacha oxangdagina gapirib kolmasdan,
balki kupincha
boshka suzlarni, iboralarni ishlatadi.
Ogzaki nutkning ikkinchi bir turi monolog nutk bulib, uni bitta kishi
boshkasiga yoki uni tinglayotgan kuplab kishilarga karata gapiradi: bunga
ukituvchining xikoyasi, ukuvchining kengaytirilgan javobi, doklad va shu kabilar
kiradi. Monologik nutk tuzilishi jixatidan
juda xam murakkab bulib, fikrning
tugallanganligini, grammatik koidalarga ancha kat'iy amal kilinishini, monolog
aytayotgan kishining bayon etmokchi bulgan fikrda kat'iy mantik diologik va
izchillik bulishini takozo etadi. Monologik nutkni egallash nutkka nisbatan katta
kiyinchiliklar tugdiradi, uning kengaytirilgan shakllari ontogenezida (yuzaga kela
boshlaganidan takomillashuviga kadar)
kechikibrok rivojlanadi, ukuvchilarda bu
nutkni shakllalntirish maxsus vazifa xisoblanadi va pedagoglar uni ta'limning kator
yillari mobaynida bajarishlariga tugri keladi. Kiynalmasdan, bemalol suxbatlasha
oladigan, lekin oldindan yozilgan tekstdan foydalanmasdan monologik xarakterga
ega bulgan ogzaki axborot (doklad, keng ma'ruza va shu kabilar) bilan chikishga
kiynaladigan katta yoshli odamlar xam uchrab trishi tasodifiy xol emas. Kupincha
bu ukituvchilarning ukuvchilarda monologik nutkni shakllantirish ishiga e'tibor
bermaganliklari okibati xisoblanadi.
Yozma nutk insoniyat tarixida ogzaki nutkdan ancha keyin paydo buldi. U
bir-birlaridan makon va zamon bilan ajralib turuvchi odamlar urtasida munosabat
kilish extiyojining natijasi sifatida paydo buldi va fikr shartli sxematik suratlar
yordamida ifoda etiladigan paytlardagi piktografiyadan minglab suzlar bir necha
unlab xarflar yordamida ifoda etilayotgan xozirgi
zamon yozuviga kadar
rivojlandi.
Yozuv tufayli odamlar tuplagan tajribani avloddan avlodga eng yaxshi
tarzda yetkazish imkoni tugildi. Negaki, ogzaki nutk yordamida utkazilgan
takdirda u buzulishi, uzgarib va xatto beiz yukolib ketishi mumkin edi. Yozma
nutk fanda foydalaniladigan murakkab umumlashmalarning rivojlantirilishida,
badiiy timsollar (obrazlar) ni yetkazishda muxim rol uynaydi. Bolaga ta'lim
berishning dastlabki kunlaridanok rivojlantirilishi maktabning eng muxim vazifasi
bulib xisoblanadigan yozuv va ukuv bolaning akliy saviyasini kengaytiradi xamda
bilimlarni egallash va bayon kilishning eng muxim vositasi xisoblanadi. Yozma
nutkdan foydalanish mumkin kadar tugri ta'rif
berilishiga erishish, logika va
grammatika koidalariga kat'iyrok amal kilish, mazmun va fikrlarni ifoda etish
usuli ustida chukurrok muloxaza yuritish imkoniyatini yaratadi. Kupincha biron-ir
narsani yozib kuyish-bu uni yaxshi anglab olish va eslab kolish demakdir.
Nutk mexanizmi.
Nutk uzining fiziologik negiziga kura eshitish va xarakat
analizatorlari faoliyatini bajaradi. Miya kobigida tashki olam tomonidan buladigan
turli xil kuzgatuvchilar bilan suzlarning talaffuz kilinishini boshkarib turadigan
tovush paychalari, xikildok, til va boshka a'zolar xarakati urtasidagi muvakkat
boglanishlar urnatiladi. Nutk ikkinchi signallar sistemasi negizida amal kiladi.
Suz, I.P.Pavlov aytganidek, "signallar signali"dir. Suzlar birinchi signallar
sistemasi signallarini,olamning timsolllar tarzida mavjud bulgan turli-tuman
taassurotlarni xabar kilgan xolda bevosita kuzgatuvchilar
keltirib chikaradigan
ta'sirlarga turtki berishi mumkin. Suzlar va ularning birikmalari xar doim miyada
birinchi signallar sistemasi signallarining mavxumlashtirilishi, umumlashtirilishi
va kayta ishlanishi natijasi xisoblanadi. Ogzaki munosabatdek murakkab jarayon
uni ta'min etuvchi mexanizmlarning izchillik bilan xarakatga keltirishga tayanadi.
Nutkni programmalashtirish-nutkiy ifodaning, ya'ni kishi bildirmokchi bulgan
fikrning ma'naviy uzagini tuzish birinchi boskich xisoblanadi. Buning uchun inson
muxim deb xisoblaydigan axborot ajratib olinib, yaroksizlari, ya'ni ikkinchi
darajalilari bir chetga surib kuyiladi. Ikkinchi boskich-jumlaning sintaktik
strukturasini tuzishdan iboratdir. Iboraning umumiy tuzilishi, uning grammatik
shakli taxmin kilib kuriladi. kerakli suzlarning kidirib topilishini, ularni eng anik
talaffuz etadigan tovushlarning tanlanishini ta'min etadigan mexanizmlar ishga
solinadi. Va nixoyat, jumlani ovoz chikarib aytila boshlaydi, ya'ni nutk real tarzda
ruyobga chikadi. Shunday kilib, "gapirish" jarayoni boshlanadi. Bu jarayon
davomida kommunikator uzatilishi lozim bulgan axborotni kodlashtiradi.
xamsuxbat (resipiyent) tinglash jarayonida olinga axborotning kodini ochadi. Bu
uz navbatida eshitilgan nutkning tovushlarini boskichma-boskich suzlar
moxiyatiga aylantirishdan iborat bulib, kommunikatorning aytmokchi bulgan suzi
anglab yetilishini ta'minlaydi. Tinglovchining unga xabar kilingan narsani tugri
tushunganligi kommunikator uchun fakat resipiyenning uzi kommunikatorga
aylanib (kommunikativ rollar almashgan xolda), unga xabar kilingan narsani kabul
kilgani va tushunib yetganini ma'lum kilganidan keyingina anik-ravshan buladi.
Diologik munosabatda kommunikativ rollar
navbatma-navbat uzgarib turadi,
natijada sekin-asta xamjixatlar tarikb topadi. Mulokat kilayotganlarning xatti-
xarakatlari va xulk-atvori muvofiklashgan bulish extimoli tugiladi. Buning
birgalikda faoliyat kursatishda biron natijaga erishib bulmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: