munosabatlari va ularning ta’sirida hosil bo‘ladigan hodisalarning psixologik tabiatini
va qonuniyatlarini tushuntirib berish sotsial psixologiyaning muhim tomonidir.
Bundan kelib chiqadigan umumiy ta’riflarga, sotsial psixologiya, sotsial muloqotning
murakkab shakl va mexanizmlarini o‘rganuvchi fandir.
I.2. Sotsial psixologiyaning hozirgi kundagi mavqei
Jamiyat bu insonlar majmuidir. Uning taraqqiyoti va ma’naviy salohiyati ko‘p
jihatdan ana shu insonlar o‘rtasida yuzaga keladigan o‘zaro munosabatlarning
tabiatiga, ular amalga oshiradigan murakkab sotsial hamkorlik faoliyatining
mazmuniga bog‘liq. Har bir inson jamiyatda yashar ekan, u unda o‘ziga xos o‘rin va
mustaqil mavqe egallashga intiladi, binobarin, u o‘ziga xos intilish, layoqat va faollik
namunalarini namoyish qiladi. Insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni hamda har
bir shaxsning jamiyatdagi o‘rni va uning turlicha sotsial munosabatlari tabiatini
o‘rganuvchi qator sotsial fanlar mavjud bo‘lib, ularning
orasida sotsial psixologiya
alohida o‘rin egallaydi.
Sotsial psixologiya juda qadimiy va shu bilan birga u o‘ta navqiron fandir.
Uning qadimiyligi insoniyat tarixi, madaniyati va ma’naviyatining qadimiy ildizlari
bilan belgilanadi. Ular aslini olib qaraganda, u yoki bu jamiyatda yashagan kishilar
o‘rtasidagi, sotsial munosabatlarning va tafakkurning xosilasi bilan e’tirof etilsa, u
o‘z
uslubiyoti, predmeti va fanlar tizimida tutgan o‘rnining yangiligi insoniyat
taraqqiyotining eng yangi davrida shakllanganligi va rivojiga turtki berganligi bilan
tavsiflanadi.
«Yer-u ko‘kdagi buyuk o‘zgarishlarni sezish, his qilish va ulardan saboq
chiqarish, o‘rnak olish uchun odamzot o‘zining yon atrofiga uyg‘oq nigoh, qalb ko‘zi
bilan qarashi lozim». Respublikamizning Birinchi prezidenti aytgan bu fikrni shaxs
va uning psixologiyasi bilan qanday bog‘lash mumkin. Bu fikrni mag‘zini
chaqadigan bo‘lsak, uning butun mazmun-mohiyati go‘yoki
sotsial psixologiya va
shaxs psixologiyasiga bog‘liqligini ko‘rishimiz mumkin. Axir har bir individ
tug‘ilganidan boshlab to umrining oxiriga qadar haqiqatan ham «
уег
-u ko‘kdagi
o‘zgarishlarni sezib, his qilib, ulardan saboq chiqarib» yashaydi-ku! Aytish
8
mumkinki, aynan mana shunday jarayonlarni boshidan kechirgan individgina shaxs
bo‘lib shakllanadi va jamiyat hayotiga qo‘shila oladi.
Buning uchun undan hamisha
«o‘zining yon-atrofiga uyg‘oq nigoh, qalb ko‘zi bilan qarash» talab etiladi.
Shundagina u yetuk inson bo‘lib ulg‘ayishi va jamiyat uchun kerakli shaxs bo‘la
olishi mumkin
1
.
«Biz, faqat o‘zimiz uchungina yashay olmaymiz, – deb yozadi, mashhur
romannavis yozuvchi German Melvill, – bizning hayotimiz
boshqalarning hayoti
bilan bir-biriga minglab rishtalar bilan chambarchas bog‘langandir». Sotsial
psixologiya aynan mana shu rishtalarni o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi fan
hisoblanib, nima uchun jamiyatdagi kishilar bir-birlariga ta’sir o‘tkazishlari, bir-
birlari haqida o‘ylashlariga oid ma’lumotlarning ilmiy asoslarini o‘rganadi.
O‘zbekistan Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida davlatimizning
Birinchi prezidenti I.A.Karimov oliy ta’limni isloh qilishda va malakali kadrlarni
tayyorlashda sotsial psixologiyaning fan sifatida alohida o‘rni borligiga jamoatchilik
diqqatini qaratdi. Darhaqiqat, yetuk kadr bo‘lish uchun shaxs nafaqat o‘z
iqtidori,
bilimi va saviyasini oshirishi zarur, balki jamiyatda turlicha sotsial munosabatlar
tizimiga tayyor bo‘lmog‘i, sotsial faoliyatni boshqarishning ilmiy qonuniyatlari va
qoidalarini mukammal egallamog‘i zarur.
Boshqaruv, menejment va marketing, ta’lim
va tarbiya sohalarida, ayniqsa,
inson omili va uni boshqarishning psixologik tizimini bilishi – jamiyatda sog‘lom
insoniy munosabatlarni shakllantirish orqali uni kamol toptirish yo‘lidir. Shuning
uchun bugungi kunda I.A.Karimov ta’kidlaganidek, sotsial psixologiya va umuman,
sotsial faoliyat bilan shug‘ullanuvchi fanlarning asosiy vazifasi barkamol avlod
tarbiyasini ta’minlovchi barcha ma’naviy, ruhiy va insoniy munosabatlar mohiyatini
tahlil qilish, ularni boshqarishning eng samarali usullarini hayotga tadbiq etishdir. Bu
o‘rinda,
ayniqsa sotsial tafakkurning, yangicha dunyoqarash va munosabatlarning
shakllanishini, insonning o‘ziga va o‘zgalarga ta’sir etishning mexanizmlarini
o‘rganish eng dolzarb masalalardandir.
1
N.Ismoilova, D.Abdullayeva. Ijtimoiy psixologiya. O’quv qo’llanma. – Toshkent, 2013. – B. 3.
9
