O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi Toshkent Moliya Instituti mustaqil ish mavzu

 
BOZOR MEXANIZMINING UMUMIY XUSUSIYATLARI 
Har qanday iqtisodiy mexanizm - bu ularning o'zaro munosabatlaridagi elementlar yig'indisi, 
iqtisodiy mexanizm elementlari harakatining dinamikasini, shuningdek, iqtisodiy tizimning 
tashkiliy tuzilishini belgilovchi iqtisodiy qonunlar majmuidir. 
Bozor mexanizmi bozorning asosiy elementlari: talab, taklif, narx, raqobat va asosiy iqtisodiy 
qonunlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro ta'siri mexanizmidir. Bu elementlar bozor iqtisodiyoti 
tizimida ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar tomonidan o'z xo'jalik faoliyatida rahbarlik 
qiladigan bozorning eng muhim parametrlari hisoblanadi. Bu bozor munosab
atlarining o‘zagi, 
bozorning o‘zagidir. 
Bozor mexanizmi iqtisodiy qonunlar asosida ishlaydi: talab, taklif, muvozanat bahosi, raqobat, 
qiymat (qiymat), foydalilik, foyda va boshqalarning o'zgarishi.Ishlab chiqarish tomonida taklif, 
iste'mol tomonida talab mavjud. Bu ikki element bir-biri bilan chambarchas bog'liq, garchi 
bozorda ular bir-biriga qarama-qarshi bo'lsa-da. Ularni qarama-qarshi yo'nalishda harakat 
qiladigan ikkita kuch bilan solishtirish mumkin. Muayyan bozor sharoitlariga qarab, talab va taklif 
ko'proq yoki kamroq uzoq vaqt davomida muvozanatlanadi. Talab va taklifning bunday 
uyg'unligi o'z-o'zidan va davlatning tartibga soluvchi ta'siri ostida sodir bo'lishi mumkin. 

---

Shuni ta'kidlash kerakki, bozor mexanizmi o'z maqsadini (foydasini) ko'zlagan tadbirkorlarni 
uzoq muddatda iste'molchilar manfaati uchun harakat qilishga majburlovchi majburlash 
mexanizmi sifatida ishlaydi. Masalan, moda mahsulotiga bo'lgan qondirilmagan talab talab 
narxini oshiradi, lekin talabni to'liq qondirmaydi. Ishlab chiqaruvchilarda alternativa bor: yoki 
ishlab chiqarishni kengaytirish va narxni pasaytirish va shu bilan ko'proq xaridorlarning 
ehtiyojlarini qondirish yoki raqobatchilar bozorda ushbu bo'sh joyni to'ldirib, mijozlarni tortib 
olinmaguncha narxni yuqori ushlab turish va shu bilan birga nafaqat. ortiqcha foyda (yuqori 
narxlardan ), balki foyda ham. Bu xavf ishlab chiqaruvchini ishlab chiqarishni o'z vaqtida 
kengaytirishga, bozor to'liq to'yinguncha o'z tovarining narxini pasaytirishga undaydi. Ushbu 
mexanizm raqobatchilarning mavjudligiga qarab ishlaydi.
Ushbu mexanizmning ishlashi 
ishontirishga emas, balki insonning farovonlikka bo'lgan tabiiy istagiga asoslanadi. Demak, 
bozor mexanizmini harakatga keltirish uchun ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar erkinligidan 
boshqa hech narsa kerak emas. Qanchalik to'liq erkinlik bo'lsa, bozor iqtisodiyotining o'zini o'zi 
boshqarish mexanizmi shunchalik samarali ishlaydi.Bozor sotuvchi va xaridorning uchrashuvini 
davom ettiradi, ular o'z xavf-xatarlari va xavf-xatarlari bilan birja operatsiyalarini amalga 
oshiradilar. Bozorda hamma noto'g'ri hisoblashdan, aldanib qolishdan, yo'qotishdan qo'rqadi. 
Har bir inson qimmatroq sotishni va arzonroq sotib olishni xohlaydi. Xatar tovar ishlab 
chiqaruvchining talabni oldindan ko'rishga, uni shakllantirishga va bozor hali to'yinmagan paytda 
mahsulotni yuqori narxlarda chiqarishga intilishida ifodalanadi. Bu vaqtda u raqobatchilar 
tomonidan chetlab o'tish, istiqbolsiz tovarlar ishlab chiqarishga pul sarflash, bozor talabidan 
ko'proq mahsulot ishlab chiqarish va tovarlarni hech narsaga sotish xavfini tug'diradi. Shunday 
qilib, bozorda turli xil konfliktlar o'z-o'zidan paydo bo'ladi, ular bozor mexanizmi yordamida hal 
qilinadi. Ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar, sotuvchilar va xaridorlarning iqtisodiy holati 
ko'plab omillar ta'sirida o'zgarib turadigan bozor sharoitlariga bog'liq.