O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universtitining tabiiy fanlar fakulteti “ ekologiya va hayot faoliyati havfsizligi ‘’ kafedrasi

2.1 CHIQINDILARNING EKOLOGIK TIZIMGA TA'SIRI
Yerdagi axlat iqlim o'zgarishi va atrof-muhitning yomonlashuvining asosiy sabablaridan biridir. Bu global ekologik muammo bo'lib, yaqin orada qaytarib bo'lmaydigan bo'lib qoladi, chunki chiqindilar sayyoradagi barcha hayot uchun jiddiy xavf tug'diradi.
Ko'pgina mamlakatlarda aralash chiqindilarni muqarrar ravishda yo'q qilish sababli, parchalanishi qiyin bo'lgan chiqindilar yuzlab yillar davomida zaharli birikmalarni bug'laydi. Chiqindilar va atrofdagi havo yuqoridagi chiqindi gazlar bilan ifloslangan. Noto'g'ri tashkil etilgan poligonlarda zaharli oqindi tuproq va er osti suvlariga kirib boradi.
Mumkin bo'lgan tahdid nafaqat noorganik materiallar.Boshqa tarkibiy qismlar bilan aralashtirilgan oziq-ovqat qoldiqlari chirimaydi. Chiqindilarda ular anaerob sharoitda parchalanadi, bu uglerod dioksididan 21 marta ko'proq zaharli bo'lgan metan ajralib chiqishi bilan davom etadi. Organik moddalar, shuningdek, portlashlar, xavfli infektsiyalar va hatto epidemiyalar tarqalishining manbai bo'lishi mumkin.Eng katta xavf - bu radioaktiv qoldiqlar. Ionlashtiruvchi nurlanish tirik hujayralardagi kanserogen va mutajenik o'zgarishlarni keltirib chiqaradi, bu o'simliklar, hayvonlar va insonlar uchun zararli. Atrof muhitda radionuklidlarning to'planishi bilan bog'liq axlatning ekologik muammosi kelajak avlodlarga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda.
Tubandagi hollarda: tabiatni muhofaza qilishning standartlari, normalari, qoidalari va boshqa normativ-texnik talablarini buzishda, shu jumladan korxonalar, inshootlar, transport vositalari va boshqa obyektlarni rejalashtirish, qurish, rekonstruksiyalash, ulardan foydalanish yoki ularni tugatish chog‘ida, ekologiya nuqtai nazaridan xavfli mahsulotlarni chet ellarga chiqarish va chet ellardan olib kelishda hududning belgilab qo‘yilgan ekologiya sig‘imini, ekologiya normalari, qoidalarini buzishda; tabiiy boyliklardan o‘zboshimchalik bilan foydalanishda, davlat ekologiya ekspertizasi talablarini bajarmaganlikda; tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun belgilangan to‘lovni, shuningdek atrof muhitni ifloslantirganlik va unga zararli ta’sir ko‘rsatishning boshqa turlari uchun kompensatsiya to‘lovlari to‘lashdan bosh tortganlikda; tabiatni muhofaza qilish obyektlarini qurish rejalarini, tabiatni muhofaza qilishga doir boshqa tadbirlarni bajarmaslikda; atrof tabiiy muhitni tiklash, unga bo‘ladigan zararli ta’sir oqibatlarini bartaraf etish va tabiiy resurslarni takror ishlab chiqarish choralarini ko‘rmaganlikda; tabiatni muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini amalga oshirayotgan idoralarning ko‘rsatmalarini bajarmaganlikda; tabiatni muhofaza qilish obyektlari va muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning huquqiy rejimini buzganlikda; atrof tabiiy muhitga zararli ta’sirni hisobga olish qoidalarini buzganlikda; chiqindilarni, kimyolashtirish vositalarini, shuningdek radioaktiv va zararli kimyoviy moddalarni saqlash, tashish, ulardan foydalanish, ularni zararsizlantirish va ko‘mib yuborish vaqtida tabiatni muhofaza qilish talablarini buzganlikda; atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish sohasidagi davlat nazoratini amalga oshiruvchi mansabdor shaxslarning obyektlarga borishiga, ayrim shaxslar va tabiatni muhofaza qilish jamoat tashkilotlariga esa o‘z huquq va vazifalarini ro‘yobga chiqarishlariga to‘sqinlik qilganlikda; atrof tabiiy muhitning holati va uning resurslaridan foydalanish to‘g‘risida o‘z vaqtida va to‘g‘ri axborot berishdan bosh tortganlikda aybdor bo‘lgan shaxslar O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga binoan intizomiy, ma’muriy, jinoiy va boshqa yo‘sindagi javobgarlikka tortiladilar.
Atrof tabiiy muhitga zararli ta’sir ko‘rsatayotgan obyektlar faoliyatini cheklash, to‘xtatib qo‘yish, tugatish va o‘zgartirish.
Korxonalar, tashkilotlar, inshootlar va boshqa obyektlarning inson salomatligiga yoki yashash sharoitiga, tabiiy resurslarga, muhofaza etiladigan tabiiy hududlarga zararli ta’sir etgan yoki bunday ta’sir etish xavfi tug‘ilgan taqdirda ularning faoliyati cheklanishi, to‘xtatib qo‘yilishi, zararli ta’sir etish sabablarini bartaraf etishning imkoni bo‘lmagan taqdirda esa tugatilishi yoki o‘zgartirilishi mumkin.
Bunday obyektlarning faoliyatini cheklash, to‘xtatib qo‘yish, tugatish yoki o‘zgartirish hamda ayni vaqtda ularni pul bilan ta’minlashni to‘xtatish xususidagi qarorlarni davlat hokimiyati va boshqaruv idoralari, o‘z vakolatlariga muvofiq ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish organlari chiqaradilar. Ko‘rsatilgan choralar tadbirkorlik subyektlariga nisbatan sud tartibida qo‘llaniladi, bundan favqulodda vaziyatlar, epidemiyalar hamda aholining hayoti va salomatligi uchun boshqa real xavf yuzaga kelishining oldini olish bilan bog‘liq holda faoliyatni o‘n ish kunidan ko‘p bo‘lmagan muddatga to‘xtatib qo‘yish hollari mustasno.
Tabiatni muhofaza qilish qonunchiligini buzish oqibatida yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash majburiyati
Atrof tabiiy muhitga zarar yetkazgan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va ayrim shaxslar yetkazgan zararni, shu jumladan boy berilgan foyda o‘rnini qonunchilikka muvofiq qoplashlari shart.
Ekologiya talablarini buzganlikda ayblanayotganlarning ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortilishi ularni atrof tabiiy muhitga yetkazilgan zararni qoplash majburiyatidan ozod etmaydi.
Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlik
Tabiatdan maxsus ravishda foydalanishni oqilona amalga oshirmaganlik, atrof tabiiy muhitga ifloslantiruvchi moddalar chiqarish va oqizishni, chiqindilarni joylashtirishni normativ va limitlarda belgilanganidan ko‘paytirib yuborganlik uchun korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va ayrim shaxslarga O‘zbekiston Respublikasining qonunchiligiga muvofiq oshirilgan soliq solinishi kerak.
Tegishli hollarda mahalliy davlat hokimiyati organlarining, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish organlarining qaroriga muvofiq aytib o‘tilgan qoidabuzarliklarning sabablariga barham berilgunga qadar yuridik va jismoniy shaxslarning xo‘jalik faoliyatini pul bilan ta’minlash to‘xtatib qo‘yilishi mumkin. Ko‘rsatilgan chora tadbirkorlik subyektlariga nisbatan sud tartibida qo‘llaniladi, bundan favqulodda vaziyatlar, epidemiyalar hamda aholining hayoti va salomatligi uchun boshqa real xavf yuzaga kelishining oldini olish bilan bog‘liq holda xo‘jalik faoliyatini moliyalashtirishni o‘n ish kunidan ko‘p bo‘lmagan muddatga to‘xtatib qo‘yish hollari mustasno.
Tabiatni muhofaza qilishga doir qonunchilikni buzish oqibatida zarar yetkazilishida aybdor bo‘lgan mansabdor shaxslar va boshqa xodimlarning javobgarligi.
Korxonalar, tashkilotlar hamda muassasalarning atrof tabiiy muhitga, inson salomatligi va odamlarning mol-mulkiga, xalq xo‘jaligiga yetkazilgan zararni qoplash yuzasidan chiqimdor bo‘lishida aybdor bo‘lgan mansabdor shaxslar va boshqa xodimlar O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan moddiy javobgar bo‘ladilar.
Ekologiya nuqtai nazaridan zararli faoliyatni to‘xtatish xususidagi da’vo talablari
Yuridik va jismoniy shaxslar atrof tabiiy muhitga, inson salomatligi va odamlarning mol-mulkiga, xalq xo‘jaligiga ziyon yetkazayotgan ekologiya jihatidan zararli faoliyatni to‘xtatish to‘g‘risida sudga da’vo bilan murojaat qilishga haqlidirlar.
Sudning ekologiya nuqtai nazaridan zararli faoliyatni to‘xtatish to‘g‘risidagi qarori aytib o‘tilgan faoliyatni pul bilan ta’minlashni to‘xtatish uchun asos bo‘ladi.

2.2.DUNYO DAVLATLARINING CHIQINDILARGA QARSHILIGI
Bugungi kunga qadar ko'plab mamlakatlar hukumatlari Erdagi axlat muammosini noto'g'ri tushunishmoqda. Sanoat va maishiy chiqindilarning to'planishi bilan bog'liq vaziyat biron bir tarzda tartibga solinmaydi, qayta ishlash sanoati mavjud emas va kutilmaydi. Hindiston qulash arafasida, shaharlari tonna oziq-ovqat qoldiqlari, shisha va plastmassa bilan ifloslangan.
Rivojlangan Yevropa va Osiyo mamlakatlari chiqindilarning ifloslanishi muammosini hal qilishda katta tajribaga ega bo'ldilar. 1975 yildan beri frantsuzlar qayta ishlash texnologiyalarini faol rivojlantirmoqdalar.Ushbu davrda uning hududidagi axlatxonalar soni 6 mingdan 230 taga kamaydi.Germaniya shaharlari aholisi 1980-yillardan beri axlatlarni saralash bilan shug'ullanmoqdalar, shuning uchun ularning chiqindilarini qayta ishlash mexanizmi avtomatik ravishda tuzatildi.
AQShda har bir shtat chiqindilarni yo'q qilish talablarini belgilaydi.Ammo federal darajada, RRR dasturi mavjud (kamaytirish - iste'molni kamaytirish, qayta ishlatish - qayta ishlatish, qayta ishlash - qayta ishlash). Tinch okeanidagi axlat muammosini hal qilish uchun San-Frantsiskodan 50 dan ortiq moslashuvchan tuzilmalar yuboriladi, ularning maqsadi 2040 g suzuvchi plastik axlat dog'larini 90% ga yo'q qilishdir.
Falokat sodir bo‘lgan taqdirda korxona, muassasa yoki tashkilotlar favqulodda ekologiya vaziyatlariga mo‘ljallangan o‘z harakat rejalariga muvofiq falokatni bartaraf etishga darhol kirishishlari shart. Ayni vaqtda ular falokat haqida va uni bartaraf etish yuzasidan ko‘rilayotgan chora-tadbirlar to‘g‘risida mahalliy davlat hokimiyati organlariga, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish organlariga, shuningdek bunday falokatlarning ekologiyaga zararli oqibatlarini bartaraf etishga ixtisoslashgan xizmatlarga darhol xabar qiladilar.
Favqulodda ekologiya vaziyati va ekologiya ofati mintaqalari
Xo‘jalik faoliyati va boshqa yo‘sindagi faoliyat, tabiat stixiyali kuchlarining vayron etuvchi ta’siri yoxud ro‘y bergan falokat yoki halokat natijasida muayyan hududlarning, shu jumladan suv va havo bo‘shlig‘ining atrof tabiiy muhitda inson salomatligiga, tabiiy ekologiya tizimlarining, o‘simlik va hayvonlar genetik fondlarining holatiga tahdid soluvchi barqaror salbiy o‘zgarishlar sodir bo‘layotgan qismi favqulodda ekologiya vaziyati mintaqalari deb e’lon qilinadi.
Muayyan hududning tabiat muvozanati, tabiiy ekologiya tizimlari buzilishi bilan bog‘liq holda tabiiy muhitda barqaror yoki tuzatib bo‘lmas o‘zgarishlar ro‘y bergan yoki ro‘y berayotgan qismi ekologiya ofati mintaqalari deb e’lon qilinadi.
Favqulodda ekologiya vaziyati yoki ekologiya ofati mintaqalari deb e’lon qilish to‘g‘risidagi qaror qonunchilikda belgilab qo‘yilgan tartibda qabul qilinadi.
Favqulodda ekologiya vaziyati va ekologiya ofati mintaqalarida shu vaziyatni keltirib chiqargan ishlar to‘xtatib qo‘yiladi, atrof tabiiy muhitga zararli ta’sir etuvchi faoliyat (aholiga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq faoliyat bundan mustasno) taqiqlanadi, tabiiy muhitni tiklash va sog‘lomlashtirish chora-tadbirlari ko‘riladi.
Ekologiya nuqtai nazaridan xavf tug‘diradigan vaziyatlar deganda O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi tomonidan birinchi darajali xavfli moddalar jumlasiga kiritilgan o‘ta zaharli, kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar, radioaktiv va boshqa moddalarni saqlash, tashish va ulardan foydalanish chog‘ida atrof tabiiy muhitning ortiqcha darajada ifloslanishi, tabiat tizimlarining shikast topishi, inson salomatligi va hayotiga ziyon yetishi tahdidi bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlar tushuniladi.
Ekologiya nuqtai nazaridan xavf tug‘diradigan vaziyatlar yuzaga kelgan taqdirda O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining idoralari tegishli ishlab chiqarish obyektlari atrofida, transport magistral yo‘llari bo‘ylab alohida huquqiy tartib o‘rnatadilar.

Korxonalar, inshootlar va boshqa obyektlarni joylashtirish, loyihalash, qurish, rekonstruksiyalash, ulardan foydalanish va ularni tugatishga doir ekologiya talablari

Korxonalar, inshootlar va boshqa obyektlarni joylashtirish, loyihalash, qurish, rekonstruksiyalash, kengaytirish va texnika bilan qayta uskunalash, ulardan foydalanish va ularni tugatish chog‘ida ekologiya xavfsizligi talablari bajarilmog‘i, tabiatni muhofaza qilish chora-tadbirlari nazarda tutilmog‘i lozim.
Korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, ayrim shaxslar chiqitsiz va kamchiqit texnologiyalarni joriy etishlari, chiqindilarning hosil bo‘lishini kamaytirishlari, ularni zararsizlantirishlari va qayta ishlashlari, chiqindilarni navlarga ajratish, to‘plash, ko‘mib tashlash va ulardan foydalanish qoidalariga rioya etishlari shart.
Faoliyati atrof tabiiy muhitga ancha zararli ekologik ta’sir etishi mumkin bo‘lgan yirik xalq xo‘jalik obyektlarini rivojlantirish va joylashtirish to‘g‘risidagi qarorlar davlat ekologiya ekspertizasi xulosasiga asosan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilinadi.
Ekologiya talablariga javob bermaydigan obyektlarni foydalanishga topshirish man etiladi.
Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va ayrim fuqarolar radioaktiv va kimyoviy moddalarni ishlab chiqarish, saqlash, tashish, qo‘llash, zararsizlantirish hamda ko‘mib tashlash chog‘ida ekologiya talablariga, belgilangan normativlar va qoidalarga rioya qilishlari, ularni qo‘llashning zararli oqibatlari oldini olish va bartaraf etish chora-tadbirlarini ko‘rishlari, mazkur normativlardan oshib ketilgani taqdirda radiatsiya va kimyoviy xavfsizlikni ta’minlash idoralarini darhol xabardor etishlari shart.
Radioaktiv chiqindilarni va kimyoviy moddalarni ko‘mib tashlashga davlat ekologik ekspertizasining ijobiy xulosasi bo‘lganda, mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda davlat sanitariya va konchilik nazorati organlari bilan kelishilganda yo‘l qo‘yiladi.
Tabiatni shovqin, tebranish, elektrmagnit maydonlari va boshqa zararli fizik ta’sirlardan muhofaza qilish
Mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv idoralari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, ayrim shaxslar zararli ishlab chiqarish shovqinlari, tebranish, elektrmagnit maydonlarining va zararli fizik ta’sirlar ko‘rsatuvchi boshqa omillarning oldini olish hamda ularni bartaraf etish choralarini ko‘rishlari shart.


Xulosa.
Xulosa qilib shuni aytish mumkunki Moliya vazirligi, Markaziy banki, Adliya vazirligining O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasida tabiatni muhofaza qilish respublika va hududiy jamg‘armalari negizida Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va chiqindilar bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish jamg‘armasini tashkil etish, uning mablag‘larini, birinchi navbatda, atrof-muhitni muhofaza qilish, shu jumladan, chiqindilar bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish, bioresurslarni saqlash va qayta tiklash, ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va uning monitoringi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini olib borish, targ‘ibot va ta’lim ishlarini tashkil etish, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish sohasida mutaxassislar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash, shuningdek, Davlat qo‘mitasi zimmasiga yuklangan vazifalar va funksiyalarni amalga oshirish bilan aloqador boshqa maqsadlarga yo‘naltirish to‘g‘risidagi takliflari qabul qilinsh.