O’zbеkiston rеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi

Marketing kontseptsiyasining evolyutsiyasi 
 
Yillar 
Kontseptsiyalar 
Asosiy 
g’oya 
 
Asosiy  vosita 
 
Asosiy maqsad 
 
1860-1920  Ishlab chiqarish 
 kontseptsiyasi 
 
Imkoniyati 
 boricha ishlab 
 chiqarish 
 
Tannarx, 
 mehnat 
 unumdorligi 
 
Ishlab chiqarish 
ni takomillashti-
rish, sotish  haj-
mini o’stirish 
1920-1930 
Tovar 
 kontseptsiyasi 
Sifatli 
tovarlarni 
ishlab 
chiqarish 
Tovar 
siyosati 
Iste'mol 
tovarlari 
xossalarini 
takomillashtirish 
1930-1950 
Sotish 
 kontseptsiyasi 
Sotish 
kanallari 
va tarmoqlarini 
rivojlantirish 
Sotish 
siyosati 
Tovarni 
sotishni  
jadallashtirish 
1960-1980 
An'anaviy 
marketing 
 kontseptsiyasi 
Iste'molchiga  
zarur bo’lgan 
tovarni  
ishlab  
chiqarish 
Marketing  
miks  
kompleksi, 
iste'molchini  
tadqiq  
qilish 
Maqsadli  
bozorni   
tadqiq 
etish 
1980-1995  Ijtimoiy-axloqiy 
 marketing 
kontseptsiyasi 
Jamiyat  
talablarini   
hisobga olgan  
holda  
iste'molchiga  
ke
rak bo’lgan 
tovarlarni   
ishlab chiqarish 
Marketing 
miks  
kompleksi, 
ishlab  
chiqariladigan 
tovar  
va xizmatlar 
ishlab  
Moddiy va 
mehnat   
resurslari  
tejalayotgan bir  
paytda 
maqsadli  
bozorning 
ehtiyojlarini   

---

 
15 
chiqarish, 
iste'molchi  
bilan bog’liq 
bo’lgan  
ijtimoiy 
ekologik 
muammolarni 
tadqiq 
qilish 
qondirish 
1995 dan  
to 
hozirgacha 
Marketingning 
o’zaro 
hamkorlik 
kontseptsiyasi 
Bizne
s bo’yicha  
sheriklar va  
iste'molchilarning  
ehtiyojlarini 
qondiradigan 
tovarlar ishlab  
chiqarish 
Marketing 
miks  
kompleksi, 
integratsiya 
va tarmoqli 
tahlil 
koordinatsiya 
uslubi 
Tijorat va 
notijorat  
munosabatlari  
jarayonida  
iste'molchilar  
ehtiyojini,  
hamkorlar va 
davlat  
manfaatini 
qondirish 
Manba: Ann X., Bagiev G. L., Tarase
vich V. M. «Marketing» Uch.pos. SPb-
2005. 49-bet. 
Ishlab  chiqarishga  yo
’naltirilgan  kontseptsiya  -  bu  kontseptsiya  eski 
biznes  nazariyalaridan  bo’lib, uning mohiyati  iste'molchilar  arzon  va  harid 
qilish mumkin bo
’lgan tovarlarni harid qilishga moyilligidan iborat. 
 
Ishlab  chiqarishga  yo
’naltirilgan tashkilot menejerlarining asosiy vazifasi 
mahsulot  ishlab  chiqarishning  yuqori  samaradorligiga  erishish  va  uning 
optimal taqsimlanishini amalga oshirishdir. 
 
Ushbu kontseptsiya, asosan, 2 ta holatga asoslanadi. 1-holatda mahsu-
lotga  b
o’lgan  talab  taklifdan  yuqori  bo’ladi  (ko’pchilik  rivojlanayotgan 
mamlakatlarda).  Bunday  holatlarda  haridorlar  mahsulotlarni  sotib  olishga 
qiziqishadi,  sifatiga  esa e
’tibor berishmaydi. Ishlab chiqaruvchilar esa ishlab 
chiqarishni  kengaytirish  usullarini  qidirishadi.  2-holatda  esa  mahsulot bahosi 
yuqori va bozorni kengaytirish uchun bahoni tushirish zarur bo’ladi . 
Marketing  kontseptsiyasi  biznes  falsafasi  bo’lib,  oldingi  3  ta 
kontseptsiyani 
o’ziga  mujassamlashtiradi.  Bu  kontseptsiyaning  asosiy 
holatlari  XX asrning 50 yillari  
o’rtalarida shakllandi. Marketing kontseptsiyasi 

---

 
16 
haridorlarning  didlari  va  ehtiyojlarini  aniqlash,  maqsadli  bozorlarni    aniqlash 
va  haridorlarni  raqobatchilarga  k
o’ra  samarali  usullar  bilan  qondirishdan 
iborat.  Sotish  kontseptsiyasining  asosida  sotuvchi  talablari  tursa,  marketing 
kontseptsiyasi  asosida  esa  haridor  talablari  yotadi.  Sotish  kontseptsiyasida 
sotuvchi  tovarlarni  pulga  aylantirish  bilan  mash
g’ul  bo’ladi,  marketing 
kontseptsiyasida  esa  haridorlarning  ehtiyojlarini  qondirish  asosiy  vazifa 
hisoblanadi.  Marketing  kontseptsiyasida  kompaniyalar  maqsadli  bozor  yoki  
bozorlarni puxta tanlab olishlari zarur. 
Ijtimoiy  axloqiy  marketing  kontseptsiyasi.  Bu  kontseptsiyada  korxona-
ning vazifasi yakka shaxslarning talabini o’rganish, tahlil qilish va bu talablarni 
samarali  qondirishdan,  ayni  paytda  umuman  jamiyat  butunligini  saqlash  va 
mustahkamlashdan 
iborat 
deb  qaraladi.  Ijtimoiy  axloqiy  marketing 
kontseptsiyasi  boshqarishning  bozor  kontseptsiyasiga  nisbatan  kuchayib 
borayotgan  muammolar,  tabiiy  resurslar  oqish  inflyatsiyasi,  ijtimoiy  xizmat 
sohalarining  eskirishi  tufayli  bu  dastur  bizning  zamonamizga  to’g’ri  kelishiga 
bildirilgan  shubhalar  avj  olgan  pallada  maydonga  keldi.  Dastlab  firmalarning 
bozor  munosabatlaridagi  faoliyati  asosan  foyda  olishgagina  qaratildi. 
Keyinchalik  ular  haridorlarning  ehtiyojlarini qondirishning strategik ahamiyatini 
anglab  etdilar  va  natijada  bozor  marketing  kontseptsiyasi  paydo  bo’ldi. 
Bugungi  kunga  kelib,  ular  biror  muhim  ishga  qo’l  urishdan  oldin,  jamiyat 
manfaatlari  haqida 
o’ylay  boshladilar.  Ijtimoiy  axloqiy  marketing  bozor 
ishtirokchilaridan  marketing  siyosati  doirasida  uch  omilni  o’zaro  bog’liqlikda 
qarashni  talab  etadi,  bu  omillar 
–  firma  foydasi,  haridorlar    ehtiyojlari  va 
jamiyat manfaatlaridan iborat. 
Marketingning  o’zaro  hamkorlik  kontseptsiyasi.  Bu  kontseptsiyaning 
asosiy  g’oyasi  haridorlar  bilan  boshqa  oldi-  sotdi  jarayoni  qatnashchilari 
o’rtasidagi  munosabatlar  (kommunikatsiya)  dan  tashkil topadi. Marketingning 
o’zaro  hamkorlik  kontseptsiyasi  samarali  kommunikatsiya,  shaxsiy  aloqalar 
ahamiyatni    oshiradi.   Marketingdagi   o’zaro   hamkorlik   kommunikatsiyani  
 

---

 
17 
kengroq  -  kompaniya  bilan  uning  sheriklari  o’rtasidagi  daromad  olib keluvchi 
o’zaro aloqachisi sifatida ars etadi. 
Yuqorida  keltirilgan  marketing  kontseptsiyalari  har  bir  mamlakat  uchun 
standart  yoki  me'yor,  yoki  qoida  sifatida  ko’rilmasligi  kerak.  Marketing 
evolyutsiyasi  har  qaysi  mamlakatda 
o’zining  xususiyatlari  va  bozor 
munosabatlari  rivojlanish  darajasiga  bo
g’liq  bo’ladi.  Biroq  marketingning 
paydo  b
o’lishi  bilan  bog’liq  jahon  tajribasi  hamda  bozor  munosabatlarining 
rivojlanishi  aniq  bir  mamlakatda  tadbirkorlik  faoliyatini  tatbiq  etish  va  bozor 
munosabatlarini 
shakllantirishda 
ishlatilishi 
mumkin 
ekanligi 
foydali 
hisoblanadi.  Bundan  tashqari  marketingning  rivojlanishida  mashhur  umumiy 
tendentsiya:  e'tiborni  tovar  ishlab  chiqarishdan  iste'molchiga,  ya'ni  uning 
xohish va ehtiyojlarga qaratish talab etiladi. 
 
Integratsiyalashgan marketing. Kompaniya barcha bo’limlarining faoliyati 
haridor  manfaatlarini  qondirishga  qaratilganda  integratsiyalashgan  marketing 
tizimi shakllanadi.  Integratsiyalashgan marketing 2 darajali tizimdir. 1-darajasi 
turli  xil  marketing  funktsiyalarini  bajaruvchi  xizmatlar  hisoblanadi  (sotish 
xizmati,  reklama,  ishlab  chiqarishni  boshqarish, mahsulotni sotish, marketing 
tadqiqotlari).  Bu  barcha  funktsiyalar  bir  biri  bilan  bog’langan  va  ularning 
bajarilishi muvofiqlashtirilgan bo’lishi kerak.  2-darajasi kompaniyadagi barcha 
b
o’limlarning ishini muvofiqlashtirishdir. Barcha bo’limlarning boshqaruv ishini 
rag’batlantirish maqsadida ichki va tashqi marketingga katta e'tibor beradi. 
Tashqi  marketing  kompaniyada  ishlamaydigan  kishilarga  qaratilgan 
b
o’ladi.  Ichki  marketing  esa  ishchilarni  yollash,  o’qitish,  haridorlarga  xizmat 
ko’rsatish 
darajasini 
yuksaltirish 
bo’yicha 
kompaniya 
xodimlarini 
rag’batlantirishdan iborat. 
Rentabelli  ishlayotgan  xususiy    kompaniyaning  asosiy  maqsadi  foyda 
olishdan  iborat 
bo’lsa,  notijorat  yoki  jamoat  tashkilotining  maqsadi  faoliyat 
ko’rsatish  uchun  etarli  mablag’larni  jalb  etishdan  iboratdir.  Foyda  oluvchi 
korxonalarning  asosiy  maqsadi  daromadning  harajatlardan  ustunligi  emas, 
balki foyda olish hisoblanadi. 

---

 
18 
Ijtimoiy ma'suliy marketing kontseptsiyasi maqsadli bozor manfaatlari va 
ehtiyojlarini aniqlashni tashkil etish va  haridorlarni raqobatchilarga qaraganda 
samarali    usullar  bilan  qondirish  va  bunda  haridorlarning  turmush  darajasini 
saqlab qolish va mustahkamlash  bilan birga butun jamiyatni saqlab qolish va 
mustahkamlashdan  iborat.  Ijtimoiy  mas'uliy  marketing  kontseptsiyasi  ijtimoiy 
va axloqiy masalalarga e'tibor berishni  talab qiladi.