O‘zbekiston respublikasi oliy va va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

7-jadval 
Toshkent viloyati Toshkent tumanida kartoshka navlarining KMV bilan 
kasallanish darjasini IFA yordamida aniqlash
 
Jadvaldan ko`rinib turibdiki, Toshkent tumanining “Rustam” (“Arina” 
navi) xo„jaligi dalalarida kartoshka o„simligining KMV bilan kasallanish 
darajasi (59,2%), “Tursunboy-Omad” fermer xo„jaligida (“Zar-zara” navi) 
kartoshkaning virus bilan kasallanish darajasi 44,1% ni tashkil qilgan bo„lsa, 
“Abdurahmon” (“To`yimli” navi) va “Gulnora Fayz Baraka” (“To`yimli” navi)
fermer xo„jaliklarida mos ravishda 40,1% va 48,3 % gacha ekanligi aniqlandi.
 
Olingan natijalar asosida quyidagicha xulosa qilish mumkin, virus 
tarqalishining bunday darajada bo„lishining asosiy sababi sifatida urug„lik 
kartoshka tuganaklarining viruslarga tekshirilmaganligi hamda bir necha yildan 
buyon tumandagi fermer xo„jaliklarida qayta-qayta tuganaklarning ekilishi va 
bir qator boshqa biologik omillarning mavjudligi bilan izohlash mumkin.
 
№ 
Fermer 
xo„jalik nomlari 
O‟tkazilgan tekshirishlar 
Y
er ma
y
. 
g
a.
Ekilgan 
nav nomi 
Kasallanish darajasi,
% his. 
1 
Rustam 
2 
Arina 
59,2±0,29 
2 
Tursunboy-Omad 
5 
Zar-zara 
44,1±0,57 
3 
Abdurahmon 
1,5 
To`yimli 
40,1±0,49 
4 
Gulnora Fayz-Baraka 
1 
To`yimli 
48,3±0,65 

---

71 
 
3.4. KMV ning rezervator o‘simliklarini IFA usulida aniqlash 
O„simlik viruslari ta‟sirida g„o„za, kartoshka, tamaki, tomat, poliz 
ekinlari, shaftoli va boshqa daraxtlardagi virus kasalliklari natijasida qishloq 
xo„jaligi bir qancha millionlab zarar ko„rishi va ba‟zi o„simlik navlarini biror 
hududda ekish mumkin bo„lmay qolishlari kuzatilgan. Ba‟zi noyob o„simliklarni 
navlarini kasallik oqibatida butunlay yo„qolib ketganligi kuzatilgan [3].
Kasallikni zarar keltirishidagi uch faktorni doimo nazoratda olib yurish, 
uni zararini yo„qotishga qarab tashlangan qadam bo„ladi. “Virus”ni (kasallikni 
qo„zg„atuvchini) “tashuvchi omil” (hasharotlar, odamlar, hayvonlar va h.k.) 
kasallikga “moyil organizm”ga (o„simlikga) olib borishi va kasallik 
qo„zg„atilishi yuzaga keladi. Demak, bu bir “uch halqalik zanjir” bo„lib, uni 
birorta halqasini uzib tashlash kasallikni ro„yobga chiqishini kamaytiradi. 
Yu.I.Vlasov va E.N. Pavlovskiy nazariyasini fitovirusologiyada qo„llash va uni 
virus epifitotiylarini rivojlanish qonuniyatlarini o„rganishi viruslarga qarshi 
kurash choralarini ishlab chiqishda eng samarali ishlardan ekanligini ko„rsatdi. 
Pavlovskiy nazariyasida aytilishicha “barcha virus kasalliklarini tabiatda 
o„choqlari mavjud bo„lib, ular orqali kasallik qo„zg„atuvchi (virus), spetsifik 
tarqatuvchisi va hayvonlar – kasallik qo„zg„atuvchining rezervuarlari avlodlarini 
o„zgarishi davomida, chegaralanmagan uzoq muddatda, hayot faoliyatini 
odamga bog„liq bo„lmagan holda, o„z tabiiy o„choqlarida avval o„tgan 
evolyusiyasida va hozirgi davrda ham hayot faoliyatini davom etdiradi” [1].
Demak, yuqoridagi mualliflarning fikrlaridan shuni xulosa qilishimiz 
mumkinki, kartoshka o`simligini kasallantiruvchi fitopatogen viruslarni zararini 
kamaytirish uchun birinchi bo`lib ularning “tabiiy o`choq”larini yo`q qilishga 
e‟tiborni qaratish lozimdir. 
Turli xil kasallangan ko`p yillik o„simliklar va tuproqda qolgan bunday 
o„simliklar a‟zolarining qoldiqlari virus kasalliklarining «tabiiy o„choqlari» 
bo„lishi mumkin [27].
A.L.Ambrosov, I.T.Ergashev va bir qator mualliflar
S.nigrum 
L
. 
(ituzum), 
D.stramonium 
L
. 
(bangidevona),
C.arvensis 
L. (pechak) kabi 

---

72 
 
yovvoyi 
o„simliklar 
[52,54], 
N.N.Babrishev 
esa 
O„zbekistonda
L. esculentum 
Mill. (pomidor), 
C.annium 
L. (bulg„or qalampiri) kabi madaniy 
o„simliklar kartoshka X, S va M-viruslarining yashirin rezervatorlari ekanligini 
tajriba asosida isbotlaganlar [28].
Virus tarqalishining bunday darajada keskin oshib ketishi uning 
virulentligi, tashuvchilari, tabiiy-rezervator o„simliklari va ekologik sharoitga, 
ayniqsa shu hududdagi virus saqlovchi rezervator o„simliklar hamda
tashuvchilarga bog„liq bo„ladi [11]. Bunday tabiiy-rezervator o„simliklar har bir 
mintaqa uchun xos bo„lib, shu hudud florasida o„sib, virus saqlashi va 
evolyusiya jarayonida uning sirkulyasiyasida asosiy o„rinni egallashi mumkin 
[10].
Shuning uchun keyingi e‟tibor KMVning O„zbekiston iqlim sharoitida 
tarqalgan tabiiy-rezervator o„simliklarini aniqlashga qaratildi. Buning uchun 
Toshkent viloyatidan kartoshka viruslarining tarqalish darajasini o„rganish 
uchun tekshirilgan: Qibray, Toshkent va Zangi-ota tumanlari kartoshka 
maydonlari va ularning atroflarida tarqalgan, kasallik alomatlari mavjud yoki 
mavjud bo„lmagan, 16 oila, 37 turga mansub yovvoyi va madaniy 
o„simliklardan namunalar alohida-alohida polietilen xaltachalarga yig„ib olindi. 
Yig„ilgan o„simlik namunalari laboratoriya sharoitida IFA usuli yordamida uch 
takrorlanishda tekshirib chiqildi va olingan natijalar quyidagi jadvalda keltirildi 
(8-jadval).