O`zbekstan respublikasi’ joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

2.Ta`biyat, ja`miyet ha`m insannın` o`z-ara baylanısı ha`m aqıbetleri Ekologiyalıq mashqala ulıwma metodologiyalıq ko`z-qarastan qaraw lazım. Freonlardan paydalanıw na`tiyjesinde ozon tesiklerinin` payda bolıwı, janılg`ını jandırıwdı uglekista ajıralıwı na`tiyjesinde “parnik effekti” nin` ju`zege keliwi, atom energiyasınan paydalanıw na`tiyjesinde radiaktiv fonnın` ku`sheyiwi, sanaat ka`rxanalarının` islesiwi na`tiyjesinde za`ha`rli zatlardın` shıg`arıp taslanıwı, geologik isler, ha`r qıylı qurılıslardı a`melge asırıwda ta`biyiy protsesslerdin` buzılıwı bu`gingi ku`nnin` aktual ekologiyalıq mashqalalar.
A`tirap ortalıqqa insannın` zıyanlı ta`siri aqıbetlerin joq etiw mu`mkin, degen pikirdi aytıw ushın hesh qanday tiykarga iye emes. Basqasha etip aytqanda adamzat a`stesleytug`ın qaqpang`a tu`sip qalg`nba yaki bul qaqpanan shıg`ıw insan jasaytug`ın ortalıqta turaqlı ekologiyalıq tizmdi jaratıw mu`mkinbe, bul haqqında pa`n heshteme dep ayta almaydı.Ayrıqsha organizm o`mirinde onın` jasawı xızmeti protsessinde ptologik o`zgerisler toplanıp baradı ha`m organizmnin` fizikalq o`liwine sebep boladı.
Tiri barlıq insannın` ha`r qanday zatlıq o`zgeriwshen` hızmeti na`tiyjesinde tu`li paydalı paydasız artefektlardı a`yymgi sapalı ıdıslar tartıp ha`zirgi komp`yuter ha`m raketalar –islep shıg`rıwda qorshap turg`an ortalık buzıladı. Bul bolsa antropegen ekologiyalıq qa`wiptin` aldın alıw mu`mkin emes, bul insan menen baylanıslı. Đnsan ekologiyalıq qa`wptin` payda bolıwın a`stelestiredi biraq onın` aldın ala almaydı. Joqarıda aytılg`an da`lillerden kelip shıg`atugın bolsaq, bul ko`z-qaras ilimiy – filosofiyalıq bilim tarawında tarqalg`an “ekologiyalıq pessimizm” nin` emes, ba`lkim ekologiyalıq mashqalanın` real halatların ilimiy tiykarlanıp analiz qılıw o`nimli ekenligin ko`riwimiz mu`mkin. 16
Ha`zirgi ekologiyalıq mashqalalardı pa`n ha`m publitsistika tarawlarında o`z –o`zin saqlaw instinkti ha`m o`mirdi saqlap qalıwı dodalanbaqta.
Bul usı ma`selege sap ilimiy – texnikalıq ko`z-qarastan jantasıw na`tiyjesi boldı. Biraq du`n`yanı diniy tu`siniw ha`m diniy etikag`a mu`rajat etpesten Jerde Ta`iyat ha`m Tirishilikti saqlaw haqqında ken` tarqalg`an sharalardı ilimiy tiykarlaw mu`mkin emes.
Solay eken, insan denesi pirovard na`tiyjesinde ruwhsız molekula ha`m atomlarg`a bo`leklenip, sonday-aq, biosintez na`tiyjesinde olardan “jıynalar” eken, adamzat qanday qılıp, aytayıq, o`zinin` qırq birinshi, bir ju`z qırq birinshi yaki bir mın` bir juz qırq birinshi a`wladları haqqında g`amqorlıq qılıwı mu`mkin? Aqır, ha`zirde olar adam ha`m, ha`tte hujayralar da emes, balkim a`piwayı ruwhsız atomlar, molekulalar –g`oy? Sap ilimiy –ratsionalistlik ko`z-qarastan bunday g`amkorlıqtı tiykarlaw mu`mkin emes.
Usı ma`sele insaniyat tag`dirining aqırı menen baylanıslı mashqala ko`z-qarasınan o`mirdin` mazmunı ma`selesi menen baylanıstıradı. Đlimiy ko`z-qarastan individual adam o`miri ha`diysesi Ta`biyattın` rawajlanıwdın` protsesindegi “iroda” nın` jemisi. Na`rselerge bunday qarasta insannın` individual o`miri mazmunına iye bolsa eken.
Solay eken, insonnın` payda boliwı (ha`m materialistlik, ha`m idealistlik, ha`m diniy ko`z-qarastan) onın` individual xohish –irodasi jemisi emes eken, insan o`mirinin` mazmunı belgili sırtqı, shaxstan joqarı turatug`ın xohish – irodaga baylanıslı bolıwı mu`mkin.
Solay etip, diniy etika tarawında insan Jerde jasawı ushın qolay sha`rt – sharayatlardı asraw za`ru`rligi insan o`miri ha`m ta`big`ıy ortalıq jaratıwshının` irodasi jemisi, degen talimattın` tiykarları menen tıg`ız birlesedi. Bunnan insandı o`z o`miri ha`m basqa adamlardın` o`mirin erkin 17 ko`z aldına keltiriw huqınan ayırıwshı etikalıq qa`de kelip shıg`adı. Bul qa`de bolsa insang`a o`zine ha`m keleshek a`wladlar ushın jasawg`a qolay ta`big`ıy ortalıqtı asraw ma`jbu`riyatın ju`kleydi.
Joqarıda aytılg`anlar du`n`yanı ilimiy ha`m diniy tu`siniwdi sintez qılıwdın` a`hmiyetliligin ko`rsetedi. Bul “ulıwmalıq esxotologiya” tusinigi ilimiy ha`m diniy ko`z-qarasta jantasıwlar sitemasın kirgiziwdi na`zerde tutadı.
Ekologiya mashqalası ta`biyattanıw ha`m texnikanın` barlıq tarawları menen baylanıslı. Sebebi, olardın` derlik ha`r biri insannın` ta`biyg`ıy ten` salmaqlılıg`ın buzıw yaki onı tiklew xızmetin belgili da`rejede u`yrenedi. Bul ilim tarawları: ta`big`ıy ilimler, texnikalıq ilimler ha`m ja`miyetlik ilimler ekologiya mashqalası tarawında aktiv ha`m forması tu`rlishe bolg`an o`z-ara baylanıs qılıwdı belgilep beredi.
Burın tek ta`big`ıy ilimlerdin` ob`ekti ha`m predmeti bolg`an ekologiyalıq sistemanın` halatı bu`gingi ku`nde progressiv ha`m regressiv ja`miyetlik – ekonomikalıq protsesslerdin` a`hmiyetli printsipine aylandı, solay eken, insan ha`m ja`miyet haqqındag`ı ilimlerdin` predmet tarawınan orın aldı. Ekologiya mashqalası ma`mleketler ha`m xalıq aralıq birge islesiwge ju`da` u`lken tu`rtki berdi, ekologiyalıq da`stu`rler menen shıqqan jamiyetlik ha`reketler bolsa ma`mleket ha`kimiyatı organların payda etiwde real ku`shke aylandı.
Ekologiyanın` jergilikli mashqalalarında tiri organizmlerdin` qorshagan ortalıq penen qatnasıqları, a`sirese, anıq ko`zge taslanadı. Ximiyalıq ha`m bioximiyalıq texnalogiyalar xızmetinin` texnogen protsessleri qatnasıqları menen de mashqalalardı o`zine ta`n majmui ju`zege keledi.
Ha`zirgi da`wirde ekologiyalıq qa`wipsizlik, qorshag`an ortalıqtı qorg`aw ha`m ta`big`ıy baylıqlardan (zahiralardan) aqılıy paydalanıw 18 mashqalası – insaniyat mashqalasına aylandı. Ekologiyag`a qılınıp atırg`an qa`wip insaniyat ushın ju`da` qa`wipli ekenligi ha`m onın` za`ra`rli ta`siri aqıbetleri haqqında Prezidentimiz Đ. A. Karimov to`mendegishe sa`wlelenedi: «A`sirler bosag`asında(Asrlar tutash kelgan pallada) bu`tin insaniyat, ma`mleketlerimiz adamları ju`da` u`lken ekologiyalıq qa`wipke dus kelip qaldı. Bunı sezbew, qol qawıstırıp otırıw o`z-o`zin o`limge buyırıw menen barabar. Tilekke qarsı, ele ko`p adamlar usı mashqalag`a biypa`rwalıq ha`m juwapkersizlik penen qatnasta bolmaqta.
Ekologiya qa`wipsizlik mashqalası a`lleqashan milliy ha`m ma`mleketlik shen`berden shıg`ıp, bugin insaniyattın` ulıwma mashqalasına aylang`an.
Ta`biyat ha`m insan o`zara belgili nızamlar tiykarında muna`sibette boladı. Bul nızamlılıqlardı buzıw on`lap bolmas ekologiyalıq apatqa alıp keledi”. Bul so`zler (ta`kid) – ja`ha`n ekologiyasinın` ha`zirgi bar dag`darıslı halatı tuwralı insaniyatqa qaratılg`an «abaylı(ogoh) bolayıq” degen muqaddes ana tabiyatqa o`z perzentinin` dil so`zi edi. Bul halattı an`lag`an Jurtbasshımız du`n`ya ju`zinde insanniyattın` keshiktirip bolmaytug`ın mashqalası haqında 1995 jıl 29-oktyabr`de BMShnın` 50 jılllıg`ı mina`sibeti menen o`tkizilgen Bas Assambleyasinın` arnawlı saltanatlı ma`jlisi minberinen turıp ha`m ja`ha`n hamjamiyati itibarın tartqan edi. A`sirimizdin` da`slepki apatları: dawıllar, tarnadalar, suw tasqınları, klimattın` keskin ısıp ketiwi, jer silkiniwler, ko`shiwler,usı jıldın` 29 aprelinde Pekin qalasının` 300 mın` tonnadan zıyad shan` ha`m qum boranı astında qalıyaı ta`biyg`ıy apattı keltirip shıg`ardı. Tabiyat aldında insannın` a`zziligi ma`lim boldı. Demek, ana ta`biyat a`dalatlı mina`sibet sebebli o`z ten`salmaqlılıg`ın saqlap qaldı.
O`z u`yimizde bar ta`biyg`ıy ortalıq sharayatların saqlawdı, ta`big`ıy 19 baylıqlardan aqıllı paydalanıwdın` huquqıy, ekonomikalıq, ja`miyetlik tiykarların a`melde ekologiyalıq nızamlarımızda bekkemlew ha`m teren`lestiriw za`ru`rligi barg`an sayın artıp barmaqta. Bul halat Konstitutsiyamızdın` 55 – stat`yasında ha`m to`mendegi ta`rizde o`z ko`rinisin tapqan: “Jer, jer astı baylıqları, suw, o`simlik ha`m haywanat du`n`yası ha`m de basqa ta`big`ıy baylıqlar ulıwmamilliy baylık, olardan aqıllı paydalanıw za`ru`r ha`m olar ma`mleket qorg`awında”. Mag`lıwmatlarg`a qarag`anda, insaniyat o`tgen a`sirden baslap bar ta`big`ıy baylıqlardı keleshek a`wlatlarg`a tiyisli bo`limi esabınan jasawdı baslap jibergen. Ma`selen, ha`zirgi waqıtta ta`big`ıy islep shıg`arılg`an o`nimnin` 40% in sarıplmaqta, ta`big`ıy baylıqlarg`a ayaawsız mina`sibette bolıp, en` da`slep o`zimizdin` o`mirimiz ha`m keleshek a`wlatlarımız turmıs ushın juwapker ekenligimizdi hesh qashan umıtpawımız kerek.