Pedagogika, innovatsiya, integratsiya


 ‘QITISH JARAYONI. 0 ‘QITISH JARAYONINING MOHIYATI



Download 7,45 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/320
Sana30.12.2021
Hajmi7,45 Mb.
#90075
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   320
Bog'liq
Boshlang`ich ta`limda pedagogika innovatsiya integratsiya o`quv qollanma

0 ‘QITISH JARAYONI. 0 ‘QITISH JARAYONINING MOHIYATI
H ar  qanday  jaray o n   harakatdir,  m oddiy  dunyodagi  narsalar  yoki 
hodisalarning  asta-sekin  o'zgarishidir.  O 'q itish  jara y o n i  ham   yosh  avlodda 
aqliy  kuchlarni  rivojlantirishga  va  axloqiy  sifatlarni  shakllantirishga 
qaratilgan  harakatdir.  B iz  o 'q itish  jarayonini  qanday  tushunam iz?  O 'q itish  
jarayoni -  o 'q itu v ch in in g  va  u rahbarlik  qiladigan  o 'q u v c h ilarn in g  -  ularda 
aqliy qobiliyatlarni o 'stirish , dialektik dunyoqarash asoslarini tarkib toptirish 
va  hayotga  tayyorgarlikni  am alga  oshirish  m aqsadida  bilim ,  k o 'n ik m a 
va  m alakalar  tizim ini  ongli  ham da  puxta  o 'z la sh tirish g a  qaratilgan  ilmiy 
asosdagi  ishlam ing m ajm uyidir.
M aktabdagi  o 'q itish   jaray o n i 
qandaydir  tasodifiy  va, 
ayniqsa, 
pedagogning  xususiy  fikridan  kelib  chiqadigan  n arsa  em as.  O 'q itish  
jarayoni  bilish  nazariyasi  asosida  tarkib  topadi  va jam iy atn in g   rivojlanish 
qonuniyatlaridan  kelib  chiqadigan  talablarni  aks  ettiradi.  H ozirgi  ilg 'o r 
pedagogika  inson  shaxsini  m aqsadga  m uvofiq  shakllantirishga  tarbiya, 
o 'z in i  o 'z i  tarbiyalash  v a  ijtim oiy  tajribadan  iborat  tizim   sifatida  qaraydi. 
Tarbiya  va  o 'z in i  o 'z i  tarbiyalash  kichik  tizim lar  o 'rta sid a g i  b o g 'lan ish
28


asosida tarbiyalanuvchilarning ijtim oiy tajribani o ‘zlashtirishi tashkil topadi 
va shu bilan  insonning shaxsi  shakllanadi.
0 ‘quv jarayoni  pedagogik  jarayonning  m a g ‘zi  sifatida  tarbiya,  o ‘zini 
o ‘zi tarbiyalash va  ijtim oiy tajribaning birligini  o ‘zida m ujassam lashtiradi.
0 ‘quv  jarayonidagi  tarbiya,  asosan, 
0
‘qitish  shaklida,  o ‘zini  o ‘zi 
tarbiyalash va ijtim oiy tajribaning birligi shaklida nam oyon b o ia d i.  Shunga 
k o ‘ra o ‘quv jarayoniga ta ’lim (pedagogning faoliyati), o ‘qish (o ‘quvchining 
m ustaqil  o'rganish  ishi)  va  ijtim oiy-pedagogik  tizim   sifatida  qaraladi. 
0 ‘qitish  o ‘quv  jarayonining  professional  tom onini  tashkil  qiladi.  Inson 
shaxs  sifatida  shakllanishining  ikki  tom onlam a  tabiati  (tarbiya  v a  o ‘zini 
o ‘zi  tarbiyalash),  shuningdek,  o ‘quv  jarayonin ing   ichki  strukturasi  y o ‘l- 
y o ‘riq  ko ‘rsatish va  o ‘quvchilar o ‘quv-bilish topshiriqlarini  m ustaqil  holda 
bajarishidan  iborat  harakatdir.  B uning y o ‘l-y o ‘riq  k o ‘rsatish jih ati  m uallim  
o ‘quvchiga  o ‘quv  m ateriali  b o ‘yicha  o ‘rgatadigan  narsalar  va  ular  ustida 
ishlash  m etodlari  bilan  izohlanadi.  0 ‘quvchilar  ana  shu  asosda  o ‘zlarining 
m a ’lum ot  m azm unini  o ‘zlashtirishga  doir  faoliyatlarini  tashkil  qiladilar. 
Shunday  qilib,  o ‘quv  jarayonining   m ohiyati  o ‘quvchi  bilish  faoliyatining 
m antiqi  b o ‘lib,  u  birinchidan,  bilish  bizdagi  bilim lam ing  yagona  m anbayi 
b o ‘lm ish  am aliyotni  o ‘rganishdan  boshlanishi  va  m avhum   fikrlar  asosida 
nazariy um um lashtirish kerakligidan;  ikkinchidan, bilish olingan bilim lam i, 
nazariy  um um lashtirishlam i,  insondagi  bilim lar  haqiqiyligini  yagona 
obyektiv  m ezonlari  sifatida  ham  xizm at  qiladigan  am aliyotga  taqqoslash 
zarurligidan kelib chiqadi.
Bilish  m urakkab  dialektik jaray on  b o ‘lib, jonli  m ushohadadan  abstrakt 
tafakkurga  va  undan  am aliyotga  o ‘tish  y o ‘lidir.  D unyoni  bilishning, 
haqiqatni  bilishning,  obyektiv reallikni  bilishning dialektik y o ‘li  shu.  Bilish 
nazariyasi  in ’ikos nazariyasi ham  deyiladi.
0 ‘qituvchi  m aktab  o ‘quvchilarini  yangi  bilim lam i  faol  idrok  qilishga, 
uni  hayotda  q o ‘llay  olishga  tayyorlaydi.  Bu  tasodifiy  hodisa  b o ‘lmay, 
о ‘quv jarayonin ing m antiqi  shuni taqozo  etadi.  0 ‘quvchilarning  o ‘qituvchi 
sabog‘ini  o ‘zlashtirish jarayoni  bilim lam i  idrok  qilish,  tushunish,  m ustah- 
kam lash ham da ulam i  am alda q o ‘llash bosqichlaridan  iborat b o ia d i.
B ilim lam i o ‘zlashtirish voqelikdagi  narsa va hodisalarni sezish v a idrok 
qilishdan  boshlanadi.  Bilish  faoliyatidagi  ikkinchi  bosqich  -   bilim lam i 
tushunish va um um lashtirish. U chinchi bosqich -  bilim lam i m ustahkam lash 
va q o ‘llashdir.
0 ‘qituvchi  faoliyatining  m uvaffaqiyati,  avvalo,  u  ta ’lim ning  m azm uni, 
m etodlari  va  tashkiliy  shakllaridan  iborat  um um iy  didaktik  prinsiplarni 
qanchalik to ‘g ‘ri  am alga oshirishiga bogMiq.  D idaktik prinsiplar ta ’lim ning 
bevosita  bilish  nazariyasidan,  shuningdek,  m aktabdagi  ta ’lim ning  m aqsad-
29


lari  va  ilm iy  m azm unidan,  o ‘quvchilar  jam oasin ing  yo shi  va  psixologik 
xususiyatlaridan kelib  chiqadigan  qonuniyatlarni  aks ettiradi.
0 ‘qitish  prinsiplari  qandaydir  doim iy  va  o ‘zgarm aydigan  narsa  emas. 
U larning ayrim lari boshqacha sharoitga b o g ‘liq holda o ‘zining nom ini saqlab, 
yangi m azm un kasb etadi va b a ’zilari, m asalan, A .Y .K om enskiy o lg ‘ a surgan 
«tabiatga m uvofiqlik prinsipi»  singari  o ‘zining aham iyatini y o ‘qotadi; yana 
boshqalari  esa  yangi  sharoitda jam iy atning  o ‘qitish jara y o n ig a  q o ‘yadigan 
m a ’lum talablarini to ‘laroq aks ettirishi  sababli yetakchi  prinsipga aylanadi. 
Chunonchi,  hozirgi  paytda  o ‘qitishning  tarbiyalovchi  va  kam ol  toptiruvchi 
prinsiplari alohida aham iyat kasb etadi. Tabiiyki, m ana shu prinsiplar o ‘qitish 
jaray o n ig a  o ‘zining  qandaydir  yangiligini  q o ‘shadi,  uni  nim alar  bilandir 
to ‘ldiradi. Lekin tarbiyalovchi va kam ol toptiruvchi ta ’lim ga intilish yangilik 
em as.  U ni  m am lakatim iz pedagogikasi tarixida  ilk b or Forobiy,  B eruniylar 
asoslab  berishgandi.  M asalan,  B eruniyning  fikricha,  tarbiyalovchi  ta ’lim 
ayni  paytda  kam ol  toptiruvchi  ta ’lim  ham   hisoblanadi:  u  kuzatuvchanlik, 
fikrlash,  nutq,  xotira  va  xayolning  rivojlanishini  ta ’m inlaydi,  shu  tariqa 
insonni hayotdagi m ehnatga tayyorlaydi.
M azkur  prinsiplar  yangi  b o ‘lm asa  ham ,  m aktab  rivojining  turli 
bosqichlarida  o ‘quv-tarbiya  jarayonini  tashkil  etishda  har  xil  y o ‘sinda 
va  to ‘liq  boMmagan  hajm da  am alga  oshgan.  B uning  ham m asi  jam iy at 
tom onidan m aktab  oldiga q o ‘yilgan  m aqsad va vazifalarga  b o g ‘liq  bo'lgan.
H ozirgi 
dasturlar 
m a ’lum otning 
nazariy 
saviyasiga 
talablarni 
oshirishga,  m aktabda  o ‘qishning  dastlabki  kunlaridan  boshlab  bolalarda 
ijodiy  fikrlashni  rivojlantirishga,  ularga  fanlarning  nazariy  asoslariga  doir 
tushunchalarni hosil qilishga, um um lashtirish v a m antiqiy m ulohaza yuritish 
m alakalarini  shakllantirishga  qaratilgan.  U larda  ham   ilgarigi  dasturlardagi 
kabi  nazariy  bilim larni  o ‘quvchilarda  am aliy  k o ‘nikm a  va  m alakalarni 
hosil qilish  bilan  b o g ‘lashga jid d iy  e ’tibor berilgan.  S huningdek, t a ’lim ning 
tarbiyalovchilik  rolini  yana-da  kuchaytirish  nazarda  tutilgan.  B u  esa  ongli 
ravishda  o ‘zlashtirilgan  qoidalar,  dalillar  va  nazariyalar  о ‘quvchilam ing 
e ’tiqodiga  ham da  dunyoqarashiga  aylanishi  kerakligini  bildiradi.  0 ‘quv- 
chilarga faol v a m untazam  m ehnat qilish odatini yana-da k o ‘proq singdirish, 
ularda  bilim larga  ishtiyoq  uyg‘otish  va  bu  bilim larni  um um iy  foyda  uchun 
q o ‘llashga  intilishni tarbiyalash zarur. Tarbiyalovchi ta ’lim  o ‘quvchilarning 
m a ’naviy-axloqiy m e ’yorlarni  egallashlarini  ham   ta ’m inlashi  kerak.
B ilim larni  o ‘zlashtirish  jarayon ida  o ‘quvchilarning  aqliy  kam ol 
topishi  va  to ‘g ‘ri  tarbiyalanishi  o ‘z -o ‘zidan  am alga  oshm aydi.  B uning 
uchun  pedag oglam ing  m a ’lum  darajada  t a ’sir  k o ‘rsatishi  ham   nihoyatda 
zarur.  M aT um ki, 
0
‘qitish jarayoni  o ‘qituvchining  v a  u  rahbarlik  qiladigan 
o ‘quvchilarning  izchil  faoliyati  m ajm uyidan  tashkil  topadi.  B unda
30


0
‘quvchilar faoliyatining m uvaffaqiyati o ‘qituvchining oqilona rahbarligiga 
va  y o ‘naltiruvchi  ishlarga  bevosita  b o g ‘liq  b o ‘ladi.  A na  shu  ishlar,  xalq 
ta ’limi  to ‘g ‘risidagi  qonunda  m aktab  oldiga  q o ‘yilgan  vazifalar  m ohiyati 
nim alardan  iborat  b o ‘lishi  kerak?  A slida,  hozirgi  paytda  yetakchilik 
qilayotgan  tarbiyalovchi  va  kam ol  toptiruvchi  ta ’lim  prinsiplari  o ‘quv 
jarayoniga,  shu  jum ladan,  ta ’lim ning  asosiy  shakli  b o ‘lmish  darsga  o ‘z 
ta ’sirini k o ‘rsatishi  lozim.  0 ‘qitish jarayoniga q o ‘yiladigan talablar jam iy at 
rivojlanishining turli bosqichlarida ham   doim  bir xil  b o ‘lmagan.
B u  hoi jam iy at  rivojlanishining  qonuniyatlaridan  va  uning  eng  m uhim  
vazifasi  -   yosh  avlodni  tarbiyalash  va  o ‘qitishdan  kelib  chiqqan.  Hozirgi 
kunning  talabi  o ‘quv  jarayonini  o ‘quvchilarda  faqat  takrorlashga  doir 
fikrlashni  em as,  balki  ijodiy  tafakkurni  ham  shakllantiradigan  y o ‘sinda 
tashkil  qilishdir.  Psixologlarning  ta ’kidlashicha,  tafakkur  doim o  m uam m o 
yoki  m asaladan,  ajablanish  yoki  tushuna  olm aslikdan,  ziddiyatdan 
boshlanadi.
A na  shular  tufayli  ta ’limiy  m uam m olar  asosida  o ‘qitishda  m uam m oli 
yondashish  tushunchasi  pedagogika  nazariyasi  va  am aliyotiga  faol  kirib 
keladi. B u m uam m oning m ohiyati o ‘q u v ch ilarg am a’lum bilimlar, k o ‘nikm a 
va  m alakalar  bilan  tushunish  ham da  tushuntirish  uchun  ilgarigi  bilim lar 
kifoya  qilm aydigan  yangi  dalillar,  hodisalar  o ‘rtasida  didaktik  ziddiyatdir. 
B u ziddiyat ijodiy o ‘zlashtirishga turtki va shu bilan birga, harakatlantiruvchi 
kuch  hisoblanadi.
Biz  o ‘qitishdagi  m uam m olilikni  o 'qu vchilarn ing   o ‘quv  m uam m osini 
anglashi  va  hal  qilishiga  qaratilgan  bilish  faoliyatini  tashkil  etish,  deb 
tushunam iz.  0 ‘qitishdagi  m uam m olilikning  m uhim   belgisi  m asalani 
q o ‘yishdan  k o ‘ra  m uam m oli  vaziyatni  yaratish  k o ‘proq  zarurligidir.  B unda 
m azkur  vaziyatni  hayotiy  dalillar  va  hodisalar  asosida  yaratishni  nazarda 
tutish  m uhim dir.  Chunki,  m uam m oli  vaziyat  qancha  tabiiy  shaklga  ega 
b o ‘lsa,  o ‘quvchilarni  faollashtirish v a m uam m oni hal  qilishda qatnashishga 
ja lb   etish  im koniyati  shuncha  keng  b o ‘ladi.  0 ‘qitishdagi  m uam m olilik 
a n ’anaviy  didaktikaning  asosiy  prinsiplari  va  qoidalarini  inkor  qilm aydi, 
balki  ularga  tayanadi.  0 ‘qitishga  m uam m oli  yondashishni  q o ila sh d a n  
m aqsad  hozirgi  o ‘qitish  jarayonini  o ‘quvchilarda  ijodiy  fikrlashni  faol 
rivojlantirishga yordam   beradigan  m etodlar va usullar bilan to ‘ldirishdir.
U m um an  aytganda,  o ‘quv  jarayonini  takom illashtirishdan  k o ‘zla- 
nadigan  asosiy  m aqsad  uning sifatini yangi  p o g ‘onaga k o ‘tarishdir.  Shunga 
k o ‘ra  o ‘qituvchining  faoliyatida  qanday  yangilik  vujudga  kelishi  kerak? 
Avvalo,  u  m aterialni  shunchaki  bayon  etm asligi  va  o ‘quvchilarga  tayyor 
xulosalar  ham da  um um lashm alarni  aytib  berm asligi,  balki  ularning  fikrini 
o ‘rganiladigan  obyektga ja lb   qilishi,  undan  m uam m o  topishi  yoki  im koni
31


b o ‘lsa,  o'quvchilarning  o 'z la rin i  m azkur  obyektdagi  m uam m oni  m ustaqil 
holda  o 'y lash g a  rag'batlantirishi,  m uam m oli  vaziyatni  yaratib,  ularning 
diqqatini  safarbar  qilishi,  tafakkurni  faollashtirishi,  ta ’lim dagi  loqaydlikni 
barta raf etishi,  o ‘quvchilarga  o 'z la rich a  m ulohaza  yuritib,  zarur  x ulosalar 
v a  um um lashm alar chiqarishda yordam   berishi,  ularni  kuzatishga, tasavvur 
qilishga,  eslab  qolishga,  ijodkorlikka  o ‘rgatishi,  y a ’ni  u  o ‘z  tarbiyalanuv- 
chilarini  olgan  bilim lari  bilan  kuzatilgan  hayotiy  dalillar  v a  hodisalarga 
taqqoslash,  shu  asosda  to ‘g ‘ri  xulosalar  va  um um lashm alar  chiqarishga 
odatlantirishi kerak. M ana shulam ing ham m asi t a ’lim jaray o n ig a zam onaviy 
m azm un baxsh  etadi.

Download 7,45 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   320




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish