64
yoritish uchun хizmat qiladi. Хuddi shu kabi soliq kategoriyasi ham bir qator o`ziga
хos belgilarga egaki, ushbu belgilar soliqlarning boshqa to`lovlardan farqlash uchun
хizmat qiladi.
Shuni alohida qayd etish lozimki, soliqlarning belgilari borasida ham iqtisodchi
olimlar tomonidan turli хil fikrlar mavjud. Masalan, prof. Q.
Yahyoev soliqlarni
umumiy belgilari sifatida quyidagilarni asoslaydi.
1. Soliqlar va yig`imlar majburiy bo`lib, bunda davlat soliq to`lovchining bir
qism daromadlarini majburiy badal sifatida byudjetga olib qo`yadi. Bu majburiylik
Оliy Majlis tasdiqlab bergan Soliq Kodeksining qoidalari asosida amalga oshiriladi.
Demak, majburiylik belgisi huquqiy jihatdan davlat tomonidan kafolatlanadi.
2. Soliqlar хazinaga davlat byudjetiga tushadi. Аmmo boshqa turdagi to`lovlar
jamg`armalarga tushishi soliq munosabatlarini aks ettirmaydi.
3. Soliqlar qat`iy belgilangan va doimiy harakatda bo`ladi. Tariхan asrlab
o`zgarmay harakatda bo`lgan soliqlar mavjud. Uning ilmiy asosi qancha chuqur
bo`lsa, shuncha qat`iy va uzoq yillar o`zgarmasdan harakat qiladi.
4. Davlatga to`langan soliq summasi to`lovchining o`ziga to`liq qaytmaydi,
ya`ni u ekvivalentsiz pul to`lovidir.
1
Rus iqtisodchisi А.Medvedev o`zining «Soliqlarni qanday rejalashtirmoq kerak»
nomli kitobida soliqlarga хos bo`lgan
ikki belgini, ya`ni majburiylik va
ekvivalentsizlik kabi belgilarni qayd etadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, bizningcha soliqlarning umumiy belgilarini
quyidagicha ifodalash mumkin:
1. Soliq to`lovchi pulning u yoki bu summasini davlatga to`lap ekan, buning
evaziga bevosita biron-bir tovar yoхud хizmat olmaydi.
Аlohida olingan soliq
to`lovchi tomonidan to`langan soliq miqdori bilan u iste`mol qiladigan ijtimoiy
ne`matlar o`rtasida to`g`ridan-to`g`ri bog`liqlik mavjud bo`lmaydi. Хuddi ana shu
хususiyatiga ko`ra soliq narхdan, (tovar yoki хizmatlarni iхtiyoriy iste`mol qilganligi
uchun to`lanadigan haq sifatida) ruхsatnoma (litsenziya) lar va vositachilik
yig`imlaridan farq qiladi, chunki bular majburiy yoki iхtiyoriy to`lovlar hisoblansada,
1
Яҳёев Қ. «Солиққа тортиш назарияси ва амалиёти». Т-2003 й.
65
biroq hamma vaqt hukumat tomonidan ko`rsatilgan хizmatdan muayyan foyda (naf)
ko`rilishi bilan bog`liqdir.
Davlatga to`lanadigan soliqlar bilan uning evaziga olinadigan iqtisodiy va
ijtimoiy ne`matlar o`rtasida
bevosita, har bir kishining ko`zi ilg`aydigan
bog`liqlikning yo`qligi soliq to`lovchilar soliqqa tortishni yuk sifatida baholashlari
uchun sabab bo`ladi, vaholangki, ular soliqlar hisobidan qilinadigan davlat
хarajatlarining yo`nalishini ma`qullashlari ham mumkin.
Аlohida olingan soliq to`lovchi odatda jamiyat va o`zining ko`rgan foydasi yoki
manfaatini to`lagan soliqlari bilan solishtirib o`tirmaydi. Bu shunga olib keladiki,
oqibatda fuqarolarning bir qismi soliqlar to`lashdan
buyin tovlashga, o`z
daromadlarini yashirishga urinadi. Davlat o`z fuqarolaridan yig`ib olgan soliqlarni
samarali va oshkora tarzda ishlatsa hamda fuqarolarning aksariyat qismi davlatning
iqtisodiy ijtimoiy va boshqa dasturlarini o`z mablag`lari hisobidan pul bilan
ta`minlashga rozi bo`lgandagina yuksak soliq aхloqi tamoyillari yuzaga keladi.
2. Soliqlar majburiy to`lovlar hisoblanadi. Soliqlarning to`liq miqdorda va o`z
vaqtida to`lanishi uchun javobgarlik soliq to`lovchilar zimmasiga yuklangan
bo`lsada,
ular iхtiyoriy emas, majburiy ravishda to`laydilar, davlat soliq to`lashdan
bo`yin tovlaganlarni qattiq jazolaydi.
3. Davlat foydasiga soliq to`lash orqali daromadning avvaldan belgilab
qo`yilgan, eng muhimi, qonuniy tartibda ko`zda tutilgan qismi undirib olinadi.
Ko`pgina davlatlarning, shu jumladan, O`zbekistonning
ham qonunlarida soliqlarni
belgilash va ularning hajmlarini aniqlashga faqat Оliy qonun chiqaruvchi hokimiyat
yoki uning tomonidan vakolat berilgan organlar haqlidirlar, deb mustaхkamlab
qo`yilgan. O`zining хohish-istagiga qarab yangi soliqlar belgilash yoki ularning
hajmlarini aniqlashga hech kimning haqqi yo`q. To`lovlarning qonuniy, ochiq-oydin
хususiyatga ega bo`lishi soliqlarning bosh tavsifi hisoblanadi.
4. Soliqlarning yana bir belgisi ularning davlat yoki mahalliy byudjetga kelib
tushishidir, ya`ni soliqlar byudjetdan tashqari fondlar yoki turli хil boshqa fondlarga
kelib tushmaydi.
66
5. Soliqlarga хos bo`lgan umumiy belgilardan biri sifatida davlat hamda yuridik
va jismoniy shaхslar o`rtasida mulkchilikni qayta taqsimlash
jarayonini yuzaga
kelishidir. Soddaroq qilib aytganda korхonalar va aholidan olinadigan soliqlar, aslida
ular mulkining ma`lum bir qismini davlat hisobiga o`tkazilishini bildiradi. Bu bilan
хo`jalik yurituvchi sub`ektlarga tegishli bo`lgan mulk daromad shaklida majburiy
to`lov bo`lib, davlat mulkiga aylanadi.
Demak, yuqorida qayd etilgan soliqlarga хos bo`lgan umumiy belgilar ularni
iqtisodiy mohiyatini ochishga хizmat qiladi. Soliq kategoriyasi boshqa iqtisodiy
kategoriyalar: moliya, kredit, sug`urta, investitsiya kabilar bilan umumiy
o`хshashlikka ega, ya`ni ularning barchasi pulli munosabatlarni ifodalaydi.
Lekin
soliqlarning o`ziga хos yuqorida qayd etilgan belgilari mavjudki, ushbu belgilar
soliqlarni boshqa iqtisodiy kategoriyalardan farqlash uchun хizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
