«Qaraqalpaq ádebiyatí» kafedrasí «Ádebiyat teoriyasí» páninen kurs jumíSÍ tema: G. TÁJetdiynovaníŃ balalarǵa arnalǵan gúrrińlerinde qaharman obrazí Orınlaǵan

2.2. G.Tájetdiynovanıń balalarǵa arnalǵan gúrrińlerinde qaharman xarakterin jasawdaǵı ózgeshelikleri

Gúljáhán Tájetdiynovanıń dóretiwshiliginiń basım kópshiligi gúrrińlerden ibarat bolıp, olardı tiykarınan satira janrında jazǵan. Turmıstaǵı hár qıylı waqıyalıqlardı satira arqalı sınǵa aladı. Onda qatnasıwshı personajlardıń kúlkili háreketleri arqalı jámiyettegi ayırım unamsız háreketler sınǵa alınadı.

Sonday-aq, gúrrińlerdegi qatnasıwshı tiykarǵı qaharmanlar xarakterin ashıp beriw, onda qatnasıwshı obrazlar sisteması túrli bolıp keledi. Olardı tallap ótemiz:
«—Saw bolsın biziń Batırbek úlkeyse naǵız azamat bolıp shıǵadı. «Bolar bala bes jasınan» degen... Túpálám, altıǵa shıqtı, qatarına qaraǵanda aqıllı.
Altı jasar batırbektiń is-háreketine, sóylegen sózine kewli tolǵan ákesiniń bul gápleri hár kúni qaytalanar edi. Shınında da Batırbek sol maqtawǵa ılayıq. »
Keltirilgen bul mısallar «Bala tili pal» dep atalǵan gúrrińinen alınǵan. Tiykarınan satiralıq gúrriń bolıp, onda tiykarınan kishkene bala Batırbek haqqında sóz boladı. Onıń ata-anası jaslayınan aqıllı qılıp tárbiyalap ósirmekte. Ol júdá qızıǵıwshań bala boladı. Ata-anası úyine miyman kútiw ushın dasturxan bezetip atırǵanda ol dasturxanda turǵan ǵoza hám eriklerdi alıp jep atırǵanda anası oǵan bulardı jewge bolmaydı, bizler bulardı dushpanlarǵa qoyıppız dep aytadı hám ol keletuǵın adamlar dushpan dep oylap qaladı. Bunı mına mısallardan da kóriw múmkin:
«—Qoy, tiyme, uyat boladı, haw sen onday emes ediń ǵo...
—Apa, óziń ayttıń ǵo, ǵoza, piste bolsa jey ber, aqıllı bolasań, dep.
—Je, degende qonaqqa qoyılǵandı ayttım ba... bulardı jeseń bolmaydı, dasturxanda zatı joq eken dep kelgenler aytadı...
—Nege? Sóy dep ayta ma?
—Awa, sóy dep aytadı.
—Nege aytadı?
—Dushpan bolǵan soń aytadı.
—Dushpan? Sonda bizlerge dushpan ba?
Batırbek ań-tań bolıp, ústi-ústine sorawlar bere basladı. Aqırı ol ózi ushın júdá qızıqlı, biraq túsiniksiz gáp esitken edi.»
Jas balanıń dasturxanǵa qoyılǵan nárselerge qol uzatpawı ushın aytılǵan gápti tuwrılay qabıl etip, kelgen miymanlardı dushpan dep oylap dasturxandaǵı nárseler sizler ushın, arqayın jep otıra beriń dep hámmeni kúldiredi.
Avtor bul qatarlarda bala tiliniń pal ekenligin, olardıń aq qaǵazday kewline nelerdi jazsańız sol nárseni oqıy alasız degen ájayıp qatarlardı bizlerge usınǵanday seziledi. Álbette, bala tili pal dep biykarǵa aytılmaǵan. Olar qızıǵıwshań hám júdá talapshań boladı, hámme nárselerge qızıǵıp sorawlar beredi. Sol sorawlarǵa berilgen juwaplardı olar tuwrılay qabıl qıladı hám sol nárseni durıs dep esaplaydı.
Jáne de onıń «Naysap» atlı gúrrińin alıp qarayıq:
«Mekteptiń altınshı hám jetinshi klass oqıwshılarınıń klass basshıları óz-ara oylasıp, oqıwshılarǵa kim bolıwdı qáleytuǵınlıǵı haqqında jazba jumısın tapsırdı. Eki klasstıń oqıwshıları da há demey jazba jumısın juwmaqladı. Klass basshıları oylasıp, oqıwshılardıń jazǵan jumısların almasıp tekseriwge kelisti. Sonda klass basshısı qalıs bahalaydı.
Sanabar muǵallim altınshı klass oqıwshılarınıń jazba jumısın tekseriwge aldı. Úyine alıp keldi de, bir shetten oqıwshılardıń jazǵanların kózden ótkere basladı. Bir máhál qolına uslaǵan shıǵarma jumısına uzaq waqıt tigilip, qaytalap oqıwına tuwra keldi. Onıń túri ózgerip, tınıshsızlana basladı. Kútpegende janına kúyewi kelip, onıń bul jaǵdayına tańlanıp qaldı.»
Bul mısalda mektep ómirinen alınǵan kishkene bir mısalda búgingi kúndegi ayırım shańaraqlardıń óz perzentlerine degen itibardıń kemeyip baratırǵanlıǵı sınǵa alınadı. Bunda tiykarınan altınshı klass oqıwshısı Nurjannıń jazǵan jazba jumısı kópshilikti oylandırıwı tábiyiy. Ol:
«Men telefon bolıwdı qattı qáleymen. Men onıń ornın basıwdı qattı árman etemen. Úyimizde telefon shańaraq aǵzaları ushın qanday zárúrli bolsa, men de sonday kerekli bolsam. Hámme meni qasınan qaldırmay alıp júrsin. Meni tıńlay alsın, sóylep atırǵanımda gápimdi bólmey, sawal bermey tek ǵana meni tıńlasın. Men barlıq shańaraq aǵzalarımnıń dıqqat itibarında bolayın. Kóp telefonı buzılıp qalǵanında onı ońlatıp, dúzetiw menen shuǵıllanǵanday maǵan da waqıt ajıratsın. Aǵam jumıstan kelgeninde, hátte sharshap turǵan bolsa da onıń qol telefonınday qádirli bir insanına aylansam. Anam jalǵız qalıp zerikkeninde tek meni izlep, meniń menen sóylesetuǵın bolsın. Tek telefondaǵı oyınlarǵa bánt bolmay, qáne endi men hám úkelerim menen saatlap oynasa. Álle kimler menen uzaq waqıt telefonda sóyleskenshe, bizler menen solar sıyaqlı uzaq sáwbetlesse. Men kóp márseni qálep atırǵanım joq, tek qol telefonday bolıp jasawdı qáleymen. Qol telefon bolǵan qanday baxıt. Aǵam hám apamnıń qádirdanı bolaman!»
Búgingi texnika rawajlanǵan zamanda kópshilik adamlar waqtın tek ǵana telefon menen ótkerip atır. Ayırım shańaraqlarda hátteki perzentlerine de telefon sebepli biyparwa bolıp qalǵan ata-analar da joq emes. Olar usı telefon sebepli balalarına da mehir bermey, olardıń mehirge zar bolıp ósiwine sebepshi bolıp qalmaqta. Mine usınday jaǵday Nurjan ismli balanıń úyinde de ushırasadı. Ol óziniń jazba jumısında qol telefonına aylanıp qalıwdı árman etetuǵının jazadı. Sebebi ata-anası bar itibarın telefonǵa qaratıp atırǵanlıǵı, sol sebepli olar itibardan shette qalǵanlıǵı jazılǵan. Usı jazılǵan jazba jumısı óz anasınıń qolına túsip qaladı hám ol jazba jumıstı oqıp bolıp qattı pushayman boladı hám kózine jas keledi.
Avtordıń bul gúrrińi búgingi kúndegi real waqıyalıqlarǵa qurılǵanlıǵı menen ózgeshelenip turadı. Tek ǵana bul gúrrińinde emes bálkim hámme gúrrińlerinde de turmıstaǵı ashshı waqıyalıqlardı ótkir sınǵa aladı. Olardı oqıp kórseńiz ondaǵı hár bir personaj hám hár bir syujet sizdi oylandırmay qoymaydı. Avtor sonshelli dárejede sheber súwretlep beredi, hár bir obraz hám hár bir táǵdir sizdiń kewlińizde túrli sezimlerdi oyatadı.
JUWMAQ

Ádebiyat – bul insannıń ruwxıy dúnyasın tárbiyalaytuǵın, jámiyetlik turmısta óz ornın tabıwda oǵan durıs jol silteytuǵın jámiyetlik sananıń bir túri. Ádebiyat insandı tárbiyalaydı, oǵan lázzet baǵıshlaydı hám oylawǵa májbúrleydi. Jazıwshı, shayırlar, dramaturgler bolsa usı ádebiyattıń dóretiwshileri bolıp tabıladı. Olar insannıń ruwxıy álemin bayıtıwshı shıǵarmaları menen ádebiyat maydanına kirip keledi hám dóretpeleri menen ádebiyattıń bayıwına óz úlesin qosıp otıradı. Sheberlik penen dóretilgen kórkem shıǵarmalar insanǵa estetikalıq zawıq baǵıshlay aladı. Shıǵarmanıń qunlı bolıp dóretiliwinde birqatar elementler qatnasadı. Ásirese, shıǵarma syujetiniń qızıqlı hám turmıs shınlıǵına say keletuǵınday bolıp jaratılıwında qaharman xarakteri hám onıń ashılıwında tiykarǵı xızmet atqaratuǵın konflikttiń beriliwi ayrıqsha xızmet atqaradı. Óytkeni konflikt kórkem shıǵarmada súwretlengen xarakterler, ańlatılǵan ideyalar gúresi. Konflikt pútkil shıǵarma syujeti hám mazmunınıń baǵdarın támiyinleydi. Konfliktsiz syujet jaratıw múmkin emes. Sebebi syujet óziniń tereń mazmunı jaǵınan háreket etip atırǵan konflikt bolıp tabıladı. Syujetsiz konflikt jasalmaytuǵın bolǵanlıqtan kórkem shıǵarmada konflikt ayrıqsha rol oynaydı. Jáne de shıǵarmada qaharman xarakteri de tiykarǵı xızmetti atqaradı. Xarakter dúnyasın jaratıw jazıwshınıń ózligin tanıwına, ruwxıy qatlamlarındaǵı sırların biliwge, onı analizley alıwǵa hám ideyalıq-kórkem niyetin ashıp beretuǵınday etip súwretlew sıpatına baylanıslı. Kórkem shıǵarmada barlıq obrazlardıń da xarakteri jaratıla bermeydi. Obraz kóp bolıwı múmkin, biraq sanawlı obrazlardıń xarakteri ashıp beriledi. Xarakter jaratıw jazıwshıdan úlken sheberlik talap etedi, sebebi qaharman xarakteri bir-birine uqsamawı, birin ekinshisi tákirarlamawı talap etiledi.

Jazıwshı G.Tájetdiynovanıń dóretiwshiliginde de qaharman xarakteriniń jaratılıwı basqa dóretiwshilerden ózgeshelenip turadı. Sebebi onda qaharmannıń psixologiyası konflikt arqalı sáwlelengen. Qaharmanlar aldında kúshli qarama-qarsılıqlar payda bolǵan waqıtta olardıń ózine tán ózgeshelikleri, minez-qulqındaǵı ayırmashılıq belgileri óz sáwleleniwin tabadı.
Biz bul jumısımızda G.Tájetdiynovanıń kópshilik gúrrińlerinde qaharman xarakteriniń ashıp beriliwi hám onda konflikttiń atqarǵan xızmetin analizley otırıp, jumısımızdı eki bapqa bólip qaradıq:
I bapta kórkem shıǵarmada konflikttiń beriliwi, onıń túrleri hám ilimpazlardıń bul boyınsha aytqan pikirlerine toqtap óttik. Konflikt - shıǵarmanı háreketke keltiretuǵın, syujettiń rawajlanıwın hám qaharmanlar xarakterin ashıp beretuǵın tiykarǵı qural. Konflikttiń beriliwi, keskinlesiwi hám shiyelenisip barıwı oqıwshıda kúshli qızıǵıwshılıqtı payda etedi. Qızǵın waqıyalarǵa, reallıqqa qurılǵan konflikt isenimli hám kewilge qonımlı boladı. Jáne de bul bapta xarakter haqqındaǵı teoriyalıq maǵlıwmatlardı da keltirip óttik. Xarakterdiń túrleri, onıń ádebiyattıń úsh janrında da bolatuǵını, dúnya ádebiyatında xarakterdiń beriliwiniń birneshe túrleriniń bar ekenligi jóninde sóz ettik. Xarakter kishi kólemdegi bolsın, iri kólemdegi shıǵarma bolsın barlıǵında birdey áhmiyetke iye. Sebebi xaraktersiz shıǵarma dóretilmeydi. Ózine tán ózgesheliklerge iye xarakter jaratıw jazıwshıdan sheberlikti, tájiriybeni talap etedi. Joqarı talǵamǵa, bay dúnyaqarasqa hám ómirlik tájiriybege iye jazıwshı ǵana isenimli xarakter jaratıwı múmkin. Sebebi tek sıpatlamalar arqalı xarakter jaratılıp qalmaydı. Sonlıqtan xarakterdiń tiykarǵı mánis-mazmunın ańlaw lazım. Bul boyınsha teoriyalıq analizler, ilimpazlar tárepinen bildirilgen pikirlerge usı bólimde sholıw jasadıq.
II bapta G.Tájetdiynovanıń bir qatar gúrrińlerinde qaharman xarakteriniń jasalıwı, onda konflikttiń tiykarǵı xızmetti atqarǵanı boyınsha analiz jasadıq. Jazıwshı gúrrińlerinde konflikt tiykarǵı orındı iyleydi hám qaharmanlar konfliktke dus kelgen waqıtta ózine tán xarakteri menen sáwlelengen. Juwmaqlap aytqanda, kórkem shıǵarmalarda qaharman xarakterin jasawda konflikt tiykarǵı xızmetti atqaradı. Xarakter isenimli hám turmıslıq dárejege say bolıp dóretilse ǵana shıǵarma qızıqlı hám qunlı boladı.
Jazıwshı G.Tájetdiynovanıń biz sóz etip otırǵan gúrrińlerinde de qaharman xarakteri konfliktler arqalı sheber jaratılǵan. Biz sóz etken gúrrińlerinde real turmıslıq waqıyalar sáwlelengenligi ushın da tásirli hám isenimli bolǵan.