Qaraqalpaq tilinde so’zlikler ha’m wolardi’n’ qollani’li’wi’

Awdarma sózlik.

Shet tilin úyreniwde awdarma sózlikler járdem beredi. Awdarma sózlikler eki tiliik hám kóp tillik boladı. Turmısta eki tillik awdarma sózlikler kóbirek qollanıladı. Awdarma sózliklerdiń qurılısı ana tili-shet tili, shet tili-ana tili túrinde ushırasadı. Máselen, orıssha- inglisshe, inglisshe-orıssha, qaraqalpaqsha-orıssha, sózlikler.

Shet tilin úyreniwde, onıń leksikasın meńgerip alıwda, basqa tilde jazılg’an ádebiyatlardı ana tiline yamasa, kerisinshe ana tilindegi tekstlerdi shet tiline awdarma jasawda awdarma sózliklerden paydalanıladı.

Awdarma sózliklerdúziw ushın ol tillerdegi sáykes sózlerdi tańlaw, ol sózlerdiń hár tildegi mánilik ózgesheliklerin kórsetiw ushın sóz dizbeklerinde, gáplerde keltirip mısallar beriw talap etiledi. Bui ushın eki tildi de tereń biliw, onıń túrli názik tamanların da esapqa ali'w kerek boladı.

Awdarma jasalatug’ın tillerdiń sózlik quramında mánilik jag’ınan usas yamasa birdey sózler de, sonday-aq mánilik jag’ınan sáykesligi tabılmaytug’ın sózler de ushırsadı. Mánilik jaqtan usas yamasa birdey sózlerdi awdarma sózlikte beriw onsha qıyın emes. Máselen, nan — хлеб, вода — suw, adam — человек, jay — дом hám t.b. Bulardıń eki tildegi mánileri birdey. Biraq, liámme sózlerdi bunday etip, ańsat awdara beriwge bolmaydı. Ayırım sózlerdiń sáykes tilde awdarmasın beriw júdá qıyın. Awdarmashıdan yamasa sózlik dúziwshiden onday sózlerdiń negizin, tuwra hám túrli-túrli awısqan mánilerin, mánilik boyawların, stillik qollanılıwın hám t.b. tolıp atırg’an lingvistikalıq qubılısların esapqa alıw talap etiledi. Basqa tildegi sózlerdiń awıspalı yamasa obrazlı mánilerin bildiriw ushın ana tilinen sóz izlep tabıw kerek. Máselen orıs tilindegi глухой degen sózdiń tiykarg’ı mánisinde qaraqalpaq tiline geren ’ degen sóz benen awdarıwg’a bolsa (глухой человек — geren ’adam), ekinshi mánisinde (termin retinde) únsiz (глухой согласный — únsiz dawıssız) degen sóz benen, úshinshi mánisinde qalıń, dút (глухой лес — qali'ń log’ay, du V tog’ay) degen sózler menen, tórtinshi mánisinde shet (глухой уголок-shetjer) degen sóz benen, besinshi mánisinde tuyi ’q (глухая стена- tuyi 'q diywal) degen sóz benen awdarıladı.

Awdarma jasalatug’i'n tillerde zat yamasa qubılıstı, sın yamasa belgini, bildiretug’ın sózlerdiń sanı mudamı birdey bola bermewi múmkin. Máselen, orıs tilindegi синий, голубой degen eki sózge francuz tilindegi birg’ana bley sózi tuwra keledi; orıssha голубоглазый hám синеглазый degen sózler nemis tiline tek bir blaydyig degen sóz benen awdarıladı.¹ Hár tilde sóylewshi xalıqtıń tariyxı, mádeniyatı, dástúri, kún kórisi, turmısı, kásibi hám t.b.ları pútkilley hár qıyli' bolıwına baylanıslı ózinshelik ózgesheliklerin kórsetetug’ın sózleri boladı. Onday sózlerge erkin sóz dizbegi ya gáp penen túsinik beriw múmkin.

Mısalı, qaraqalpaqsha-orıssha sózlikte tu ’n ’lik — кошма, которой накрывается купол юрты; kerege — деревянная рещетка, образующая стены юрты;

Inn/an — uiecm, (последством которого закрывают дымовое отверстие 1<>1>ты; g’unan — двухлетный жеребенок; taylaq — годовалый верблюжонок; rirjek — гиржек (музыкальный смычковый инструмент — подобие скрипки).

Awdarma sózlikler dúziwde frazeologiyalıq sóz dizbeklerin awdarıw úlken qıyınshılıq tuwdıradı. Frazeologizmlerdi awdarıwda eki usıl qollanıladı. Birinshiden, sózlik jasalatug’ın tillerdegi mánilik jaqtan sáykes keletug’ın frazeologizmlerden paydalanıw usılı. Yag’nıy bir tildegi Irazeologiyalıq sóz dizbegi mánisi jag’ınan jaqın keletug’ın ekinshi tildegi frazeologiyalıq sóz dizbegi menen awdarılıw usılı. Máselen, qaraqalpaqsha- orıssha sózlikten: o ’limnen uyat ku ’shli — позор хуже смерти; jeti o 'Ishep bir kes — семь раз измерь, один раз отрежь;' on ’ssha-qazaqsha so ’zlikten: средь бела дня — taI tu ’ste; между жизнью и смертью — bir ayag 7 ’jerde, bir ayag 7'go ’rde; ломать-голову — has qati ’ri V; как снег на голову — tóbeden jay túskendey; их водой не разольёш — arasınan qıl o tpeydi Ekinshiden, bir tildegi frazeologizmge mánilik jaqtan jaqın keletug’ın frazeologizm ekinshi tilden tabılmag’an jag’dayda olardı awdarma sózlikte dara sózler yamasa erkin sóz dizbekleri arqalı awdarıw usılı. Mısalı, qaraqalpaqsha-orıssha sózlikte: atústi — поверхностно, нетщательно, невнимательно, халатно; ко ’zge tu ’siw — обратить внимание, заметитorıssha-qazaqsha sózlikte: отправиться на боковую- uyıqlawg’a jatıw, uyqıg’a ketiw; с бору да с сосенки-qalay bolsa solay, tańlamaw; держать нос — по ветру — ın ’g’ayg’a beyimlese ketiw; ждать у моря погоды — bir nemeni ku ’tip qol qawsi ’ri ’p qarap oti ’ri V.

Joqarıda ámeliy jaqtan kóbirek qollanılıtug’ın uluwma lingvistikalıq sózlikler bolg’an túsindirme sózlik, awdarma sózliklerge azlı-kópli toqtap óttik. Bulardan tısqarı til leksikasınıń barlıq qatlamların qamtıytug’ın, biraq hár qaysısı qanday da bir maqsetti gózleytug’ın, ózinshelik ózgesheliklerine ie bolg’an sózlikler de uluwma lingvistikalıq sózikler qatarına kiredi. Bunday sózlikler: jiylikler sózligi, grammatikalıq sózlik, salıstırmalı sózlik, etimologiyalıq sózlik, tariyxıy sózlik, dialektologiyalıq sózlik.

Sózlerdińjiylik sózligi arqalı qaysı sózler jiyi, qaysıları siyrek ushırasa- tug’i'nlıg’ın, yag’nıy sózlerdiń jumsalıw jiyiligin biliwge boladı.

Bui sózliktiń maqseti-awızsha sóylewde yamasa belgili bir úlken tekstte sózlerdiń jumsalıw jiyligin anıqlaw. Bunday sózlik sózlerdiń hám grammatikalıq formalardıń xızmeti haqqında juwmaq shıg’arıwg’a múmkinshilik beredi. Sonday-aq, ámeliy jaqtan da, atap aytqanda shet tilin úyreniwdiń hár túrli basqıshlarında til leksikasınan orınlı paydalanıwda úlken áhmietke ie boladı.

Grammatikalıq sózlikte sózlerge tolıq grammatikalıq sıpatlama beriledi. Bunday sózliklerde sózlerdiń bóleklerge bóliniwi hám sóz jasalıwı (derivaciyası) haqqında, sózlerdiń sóz dizbeginde, kontekste jumsalıwı haqqında mag’luvvmat beriledi.

Etimologiyalıq sózlikte belgili bir tildegi sózlerdiń kelip sliıg’ıwı, olardıń eń dáslepki mánileri hám seslik dúzilisi haqqında mag’luwmat beriledi. Etimologiyalıq sózlikte anaw ya mınaw sózdiń kelip shıg’ıwın anıqlawda tuwısqan tillerdegi sáykes sózler salıstırıladı. Sózlerdiń etimologiyası haqqındag’ı ilimpazlardıń boljawları bayanlanadı. Bunday sózlikler qatarında tómendegi sózliklerdi kórsetiwge boladı: M.Fasmer avtorlıg’ındag’ı tórt tomlıq «Этимологический словарь русского языка» (Nemis tilinen awdarg'an hám tolıqtırg’an O.N.Trubachev. М., 1964- 1973); «Этимологический словарь русского языка»

(N.M.Shansk^:y redaktorlıg’ında 1963-jıldan baslap shıg’a basladı); E.V.Sevortyannıń avtorldıg’ında eki tomlıq «Этимологический словарь тюркских языков» (М., 1974, 1978, 1980)

Tariyxıy sózliklerdiń ayırımlarında sáykes tildiń tariyxında jazıp qaldırılg’an jazba estelikler tiykarında hár bir sózdiń yamasa olardıń geypara mánileriniń evolyuciyası beriledi. Bunday sózlikler qatarına júz jıldan aslam dáwirler dawamında (1854-1961) ag’ayinli Grimmler tárepinen dóretilgen sózlikti kórsetiwge boladı. Bunday sózliklerdiń tag’ı bir kórinisine til tariyxınıń ótken dáwirlerine tiyisli mag’lıwmatlarda beretug’ın mına sózliklerdi kórsetip ótiwge boladi': V.M.Nadelyaev, E.R.Tenishev, A.M.Sherbaklar tárepinen tayarlang’an «Древнетюркский словарь» (Leningrad, 1969), I.I.Sreznevskiydiń «Материалы для словаря древнерусского языка по письменным памятникам», 1975-jıldan baslap shıg’a baslag’an «Словарь русского языка XI-XVIIee.,» 1984-jıldan baslap shıg’a baslag’an « Словарь русского языка XVIП-в.,» sonday-aq tóit tomlıq « Словарь языка Пушкина» (1956-1961). Bunday sózlikler qatarına ayırım jazıwshılardıń tiliniń sózliklerin, ayırım shıg'armanıń tiliniń sózliklerin de kirgiziwge boladı.

Salıstırmalı sózliklerde tuwısqan tillerdegi ortaq túbirles sózler beriledi. Bunda sózlerdiń usaslıg’ı kórsetiliwi menen birge ayırmashılıqları da ańlanadı. Tillerdiń tuwıslıg’ın, jaqınlıqların dálillewde salıstırmalı sózlikler ilimge bahalı mag’luwmatlar beredi. Bunday sózliklerge L.Z.Budagovtıń 1K69-1871 -jılları Sankt-Pcterburgte basıp shıg’arılg’an «Сравнительный словарь турецко-татарских наречий», V.V.Radlovtıń 1893-1911-jılları Sankt-Peterburgte jarıq kórgen tórt tomlıq «Опыт словаря тюркских наречий» sózliklerin kirgiziwge boladı. Bui eski sózlik te uluwma tyurklogiyalıq sózlikler bolıp sanaladı.

Uluwma sózlikler qatarına tolıq dialektlik sózlikler de kiredi. Bunda anaw ya mınaw dialekttiń bolmasa sóylesimniń (govordıń) dialektlik leksikası beriliw menen birge sol dialektte sóylewshilerdiń tilinde jumsalatug’ın barlıq sózler de qamtıladı.

Uluwma lingvistikalıq sózlikler qatarına tek ámeliy maqsetler ushın i|ollanılatug’ın orfografiyalıq (imla) hám orfoepiyalıq sózlikler de kiredi. Arnawlı lingvistikalıq sózlikler qatarına frazeologiyalıq sózlikler kiredi. Ihilar bir tillik yamasa eki tillik awdarma sózlik túrinde bolıwı múmkin. Ilunnan tısqarı naqıl-maqallar sózligi, ushırma sózler sózligi de sonday arnawlı sózlikler qatarınan orın aladı.

Arnawlı lingvistikalıq sózlikler bolg’an sinonimler sózligi, antonimler sózligi, omonimler sózligi de hár bir tilde bir tillik yamasa eki tillik (awdarma) túrinde boladı.Uluwma sózlikler qatarına kiretug’ın tolıq ilialektlik sózliklerden tısqarı arnawlı dialektlik sózlikler keńnen qollanıladı. Bui sózlik belgili bir tildiń bir dialektin yamasa barlıq dialektlik Mstemasındag’ı dialektlik leksikasın qamtıydı, al onda ádebiy til leksikası berilmeydi.

Tereń lingvistikalıq arnawlı sózlikler bolıp teris (обратный) sózlik sanaladı. Bunday sózlikte sózlerdi sózlikke jaylastırıw tártibi sózdiń birinshi háribine emes, al eń sońg’ı háribine qaraladı. Eń dáslep keyni a háribine pitken sózler (a, baba, jaba, ag’a, ada, aza,aya, ala, ana, ata, ara, asa..), onnan keyin álipbede jaylasıw izbe-izligine qaray basqa Im'riplerge pitken sózler beriledi. Bunday sózlikler suffiksler arqalı sóz jasalatug’ın tillerdi úyreniwde bahalı qollanba qural xızmetin atqaradı.

Joqarıda kórsetilgenlerden tısqarı sózliklerdiń basqa da túrleri ushırasadı. Máselen, anaw yamasa mınaw ilim, texnika tarawlarına baylanıslı, sol tarawlardıń ózinshelik ózgesheliklerin ańlatıp turatug’ın, olardıń eń tiykarg’ı túsiniklerin bildiretug’ın sózlerin jıynastırıp beretug’ın sózlikler boladı.

Bunday sózliklerdi terminlik yamasa terminologiyalıq sózlikler dep ataydı. Olar bir tillik, eki tillik, kóp tillik túrinde awdarma yamasa túsindirme sózlik túrinde ushırasadı. Máselen, matematika terminleriniń sózligi, botanika terminleriniń sózligi hám t.b.

Juwmaqlap aytqanda, leksikografiyanıń izertlew obektisi bolg’an sózlikler kóp túrliligi boyınsha da, qamtıytug’ın materialınıń og’ada keń bolıwı jag’ınan da, lingvistika iliminiń rawajlanıwı ushın bay material beriwi boyınsha da ayrıqsha orındı tutadı.