Qaraqalpaq tilindegi leksikologiya tarmag'in uyreniw joba

Ekspressivlik-stil'lik jaqtan qaraqalpaq tili leksikasının' o'zgeshelikleri

So'ylew stilistikası − so'ylew materialların stil'lik differentsiyag'a sa'ykeslep qurıw nızamlıqların u'yrenedi. Stil' problemassı, onı anıqlaw, klassifikatsiyalaw ha'm onın' til iliminde alatug'ın ornın belgilew elege shekem tartıslı ma'selelerdin' biri bolıp kiyatır.

Stil'di anıqlawda orıs tilwi-ilimpazları M. v. Lomonosov, A. X. vostokov, v. v. vinogradov, Efimov A. I. ha'm t. b. kóp jumıs isledi. Tyurkologiyada de stil' ma'selesine keyingi waqıtlarda ayrıqsha dıqqat awdarıla basladı. Akademikalıq v. v. vinogradov til stilin «ha'r qanday a'debiyat yamasa jazıw janrına ha'r qanday turmıs tarawına, belgili bir sotsiallıq jag'dayg'a sa'ykes semantikalıq jaqtan qabıllang'an til qurallarının' sisteması» −sıpatında qaraydı.

E. Berdimuratov: − «... stil' − bul, haqıyqatında de, tildin' tariyxıy rawajlanıwının' barısında turmıs tarawına, til arqası qatnasıqtın' tu'rli formalarına, konkret jag'dayg'a baylanıslı leksika-semantikalıq, grammatikalıq t. b. boyınsha sal tarawg'a funktsionallıq beyimliligi menen qa'liplesken til qurallarının' sisteması sıpatında ko'rinedi» −deydi.

Funktsional' stil'ler

Til adamnın' turmıs xızmetine baylanıslı ha'r qıylıfuntsiyalardı atqaradı. Tildin' en' a'hmiyetli ja'miyetlik funktsiyaları mınalardan ibarat: 1) pikirlesiw (obshenie), 2) xabarlaw (soobshenie), 3) tásir etiw (vozdeystvie), usınday funktsiyalardı atqarıw ushın tariyxıy rawajlanıwında tildin' ayırım bo'leksheleri sıpatında alardın' ózine ta'n shókkishn ayrıqsha leksikafrazeologiyalıq, geypara morfologiyalıq quralları qa'liplesedi. Tildegi bunday bo'leksheler tildin' funktsional' stil'leri dep ataladı.

Qollanılıw tipine qaray funktsional' stil'ler eki taparg'a bolınedi:

1. Birinshi taparg'a ilimiy, publitsistikalıq ha'm ra'smiy isler stil'leri kiredi.

Alar monolog tu'rinde qollanıladı.

Tildegi funktsional' stil'ler to'mendegishe klassifikatsiyalanadı:

I. Kitabıy stil'ler:

1. Ilimiy stil'.

2. Ra'smiy isler stili.

3. Publitsistikalıq stil'.

4. Kórikem a'debiyat stili.

II. So'ylew stili

Ayırım izertlewshiler ta'repinen ko'rsetilip ju'rgen «saltanatlı stil'»,

«satiralıq stil'» ha'm t. b. tu'sinikler tek til qurallarının' emotsional'lıq ha'm

ekspressivlik belgilerinin' ko'riniwi bolıp esaplanadı.

I. Ilimiy stil'

Ilimiy stil' a'debiy tildegi kitabıy stil'lerdin' Katarına jatadı. Ondag'ı bayanlaw monolog tu'rinde, logikalıq jaqtan da'liylli, oylanıp du'zilgen ga'plerden quralıp, bul stil'de a'debiy til normalarına sa'ykes shókkishn til qurallarınan paydalanadı.

Leksikalıq o'zgeshelikleri: Ilimiy stil'din' leksikasında ilimnin' ha'r bir tarawının' ózine tiyisli terminleri qollanıladı. A'debiy tildin' rawajlanıwında kórikem sóz sheberleri menen bir Katarda ilim ha'm ma'deniyat xızmetkerlerinin', alar do'retken ilimiy a'debiyatlardın' a'hmiyeti ullı. A'debiy tildi do'retiwshiler tek jazıwshılar g'ana emes, ilimiy stil'di payda etiwde ha'm qa'liplestiriwde ilimpazlardın', ilimiy a'debiyatlardın' ornı girewli.

Song'ı jılları du'n'ya ilimiy aylarına baylanıslı geypara miynetler qaraqalpaq tiline awdarıldı. Alar ta'biyat ha'm ja'miyettin' ilimlerine sa'ykes mag'lıwmatlar beriwge sebepshi boldı. Bul jag'day qaraqalpaq tilinde ilimiy stil'din', sog'an sa'ykes qatlamnın' do'rewinde belgili orın iyeleydi. A'sirese xalıq bilimlendiriw islerinin', qaraqalpaq iliminin' da'wir talaplarına sa'ykes kem-kem rawajlanıp barıwı bul protsesske unamlı tásir ólikı.

Qaraqalpaq ilimpazlarının' miynetleri u'lken-u'lken monografiyalıq shıg'armalar, taplamlar, maqalalar, bayanatlar tu'rinde qaraqalpaq tilinde basıp shıg'arılıp, ilimiy a'debiyatlar fondına qosıldı.

Bul qaraqalpaq a'debiy tilinde ilimiy stil'din' belgili funktsional'lıq stil'lerdin' biri da'rejesine erisiwin, onda ilimiy terminologiyalıq leksikanın' qa'liplesip ha'm rawajlanıwın ta'miyinledi.

2. Ra'smiy isler stili ju'da' turaqlı, ozınin' belgili janrı, leksikası, frazeologiyası ha'm sintaksislik taplamlarına iye. Bul stil'de belgili bir shtamp ko'birek qollanıladı. Ra'smiy isler stili quramına arza, ma'limleme, dag'aza, schet, til xat, isenim qag'az, shaqırıw xat ha'm t. b. kiredi.

3. Publitsistikalıq stil'

Publitsistikalıq stil' yamasa siyasiy-ideologiyalıq stil' ja'miyettegi siyasiyideologiyalıq qatnaslardı biliriw ushın xızmet etedi. Sonın' ushın al gazetalarda, siyasiy-ja'miyetlik jurnallar, radio ha'm televideniede paydalanıladı.

Publitsistikalıq stil' jazba ha'm awızeki formalarda de qollanıla beredi.

Publitsistikalıq stil':

1.gazeta −publitsistikalıq stil'.

2. agitatsiyalıq stil' (shaqırıq, lozunglar)

3. ra'smiy siyasiy-ideologiyalıq stil' tu'rlerine bolınedi.

Kórikem a'debiyat stili

Kórikem a'debiyat stili yamasa kórikem sóz − oydı ha'm sezimdi obraz arqalı sa'wlelendiretug'ın ayrıqsha o'ner. Til kórikem shıg'armada ayrıqsha estetikalıq xızmet atqaradı.

Joqlıq óz oyın jetkeriw ushın g'ana so'ylesip qoymaydı, kewil xoshlıg'ın, sezimlerin emotsiyasın bildiriw arqalı adamlardın' de sáne sezimine tásirin tiygizedi. Al tásir so'ylew tilimizde aytıwshının'o'z tu'sinigi boyınsha óz oyın til biyligi arqalı jetkize biliwinen bolsa, jazba a'debiy tilde jazıwshının' o'mir tanıwına, du'n'ya seziniwine, kóz-qarasına sal o'mir faktlerin jıynaqlap, juwmaqlastırıp obrazlı til menen, jazıw stilinen baladı. Kórikem shıg'armada sózler terilip, belgili stil'lik maqsette qollanıladı. Kórikem shıg'armadı ko'plegen qaharmanlar baladı. Alar unamlı, unamsız obrazlarg'a bolınedi. Alardın' ha'r qaysısının' óz aldına jeke sırtqı pishini-portreti jasalıp, iyis-ha'reketleri, ay o'risi, o'mir tanıwı su'wretlenedi. Al qaharmanlardın' til o'zgeshelikleri baladı. Solay etip, tipik obrazlar jasaladı.

Kórikem shıg'armanın' tili eki tu'rge bolınedi: prozalıq ha'm poeziyalıq. Al dramalıq shıg'armada ko'binese so'ylew tilinin' elementleri paydanalıladı. Prozalıq shıg'armalar óz ishine kitabiy ha'm so'ylew tillerinin' elementlerin qamtıydı. Poetikalıq shıg'armalardın' tili ulıwma xalıqlıq tildin' nızamlılıqlarına sa'ykes bolsa de, ozınin' spetsifikalıq o'zgesheliklerine iye baladı.

A'debiy shıg'armanın' negizgi quralı −til jazıwshı shıg'armasının' tili, onın' stil' o'zgesheligi shıg'armanın' mazmun, ideyalıq ta'repleri menen baylanıslı qarawdı talap etedi.

Jazıwshının' stili −ko'rkem shıg'arma jazıwının' stil'lik o'zgesheligi, onın' ozınin' o'mir tanıwına, shıg'armasının' ideyalıq mazmunına sa'ykes ulıwma xalıqlıq til baylıg'ın men'gerip, onı qalay qollang'anınan bayqaladı. Al jazıwshılardın' til birliklerin qollanıw usılları birgelki bolmaydı. Ha'r bir shayır jazıwshılardın' ózinshelik ayrıqshalıg'ı baladı. Ha'r shayır jazıwshının' ózinshelik stil' ayrıqshalıg'ı jazıw usılı xalıqlıq tildin' tiykarında qa'liplesip jetisedi.

So'ylew tilinin' stili

So'ylew stili adamlardın' pikir alısıwında so'ylesiwinde paydalanıladı. Ku'ndelikli turmıstag'ı so'ylew tilinde erkinlik bar. Bunda ga'pler soraw, juwap tu'rinde qısqa bolıp quraladı. So'ylew tili stilinde ulıwma leksikag'a kiretug'ın sózler paydalanıladı. Sanday-aq dialektizmler, turpayı sózler ken'nen qollanılıp, onda a'debiy norma saqlanbaydı. Leksikanın' bul tu'rleri so'ylewde, so'ylewshinin' jag'ımlı yamasa jag'ımsız emotsiyanıbildiriwine qaray ha'r tu'rli ren'lerge iye baladı. Onday ren'lerdi so'ylewshinin' intonaciyasınan de an'g'arıwg'a baladı.

So'ylew tilinin' stili dialog arqalı beriledi. Awızeki so'ylewde aytıwshının' kewil xoshlıg'ı, sezimi erkin, jen'il tu'siniledi.

9. Frazeologiya

1. Frazeologizm haqqında tu'sinik, belgileri.

2. Frazeologizmnin' klassifikatsiyası.

3. Frazeologizmnin' derekleri.