10
Tаbiаtdа populyatsiyalаr hаqidа hаr xil qаrаshlаr mаvjud: bа’zi
tаdqiqodchilаr populyatsiyalаrgа
yuqori dаrаjаdа tuzilgаn, mukаmmаl orgаnizmni
eslаtuvchi ob’yekt sifаtidа qаrаydi, bа’zilаr esа populyatsiyalаrning bu
mukаmmаlligi, biz tomondаn ulаrni о‘rgаnish nаtijаsining mаhsuli sifаtidа
qаrаydi. Аlohidа individlаr dаrаjаsidа о‘rgаnish bosqichidаn, populyatsiya
dаrаjаsidа о‘rgаnish bosqichigа о‘tish Ch. Dаrvin tomonidаn “Turlаrning
kelib
chiqishi nаzаriyasi”dа yarаtilgаn edi.
Hozirgi zаmon ekologiyasi fаqаtginа tа’riflаsh emаs bаlki, buni izohlаb,
isbotlаb berishini hаm tаlаb qilаdi.
O’zining nazariy va amaliy ahamiyati jihatdan, tadqiqot usullarining xilma-
xilligi jihatdan populyasiyali yondashish ekosistemali yondashishdan qolishmaydi.
Ekologiyani ekosistemalar haqidagi fan deyish bilan birga uni populiyasiyalar
haqidagi fan deyish ham mumkin. Populyasiyali yondashish Kanadalik tadqiqotchi
Ch. Krebsning ekologiyaga bergan ta’rifida o’z aksini topgan: “Ekologiya -
organizmlarning tarqalishi va zichligini belgilaydigan munosabatlar haqidagi
fandir.”
Populyasion yondashishda diqqat e’tibor ayrim turlarga qaratiladi. Ko’p
hollarda - bu turlar xo’jalik ahamiyatga ega bo’lgan turlardir (zararkunandalar,
sanoat
ahamiyatiga ega organizmlar, kasallik ko’zg’atuvchi organizmlar va
hakazo). Bunday tadqiqotda o’rganiladigan ob’yekt sifatida bir turga mansub
organizmlar jamlamasi, ya’ni populyasiya xizmat qiladi.
Agar Ch.Krebsning ta’rifidan kelib chiqadigan bo’lsak, ekologlar oldida
turgan vazifa organizmlarning qayerda tarqalganligi, nima uchun u yoki ularning
soni aynan shunaqa,
boshqacha emas, ularning soni qanday o’zgaradi degan
savollarga javob topishdan iborat. Dastlabki qarashda bunday savollar juda
xususiy, ekologiyaning umumiy qonuniyatlarini ochib berish uchun unchalik
ahamiyati yo’qdek ko’rinadi. Lekin ekologiya tarixiga nazar tashlasak, aynan shu
xususiy hodisalarni tahlil qilish asosida umumiy qonuniyatlarni ochishga erishish
mumkin.
Populyasiyalarni o’rganishda asosiy e’tibor bir turdga,
kamgan-kam
hollarda bir qancha turlarga qaratilar ekan, ekosistemadagi boshqa komponentlarga
yashash muhiti komponentlari sifatida qaraladi, yashash muhiti komponentlari esa
juda ko’p. Bu komponentlarning hammasini organizmga ta’sirini o’rganish juda
qiyin. Lekin atrof muhit komponentlarining ko’pchiligi organizmga juda kuchsiz
ta’sir ko’rsatadiki, ularga e’tibor bermasa ham bo’ladi. Masalan. Ba’zi zurur
komponentlaryb bo’lsa ham ular hamma vaqt yetarli miqdorda bo’ladi va
organizmlarning ko’payishi va tarqalishini cheklamaydi. Masalan, quruqlikda O
2
miqdori oragnizmning, populyasiyaning tarqalishi va sonining o’sishini
chegaralovchi omillar uncha ko’p emas. Shuning uchun ular orasida ko’p va
kamroq ahamiyatga ega bo’lgani ajratish mumkin. Shunday ekan tadqiqotchi
populyasiyalarning tarqalish mexanizmlarini tushuntirib olish imkoniyatlariga ega.
Ba’zi omillar organizmga to’g’ridan-to’g’ri, ba’zilari bevosita ta’sir qiladi.
Populyasiyalarni tadqiq qiluvchi tadqiqotchi oldida turgan asosiy
vazifalardan biri
eng muhim bo’lgan omillarni aniqlashdan iborat.
Populyasiyalarni tadqiq qilishda nafaqat u yoki bu hodisani yoritib berish
kerak, balki shu hodisalarning sabablarini tushuntirib berish ham muhim.
11
Ko’pincha hodisalarning sabablarini ochib berish reduksion yo’l bilan amalga
oshiriladi. Murakkab jarayonlar biroz oddiyroq tarkibiy jinslarga ajratiladi.
Masalan, populyasiya dinamikasini mexanizmlarini o’rganishda asosiy ko’rsatkich
sifatida sonining o’zgarish tezligi emas, balki uni tashkil etuvchi mexanizmlar
tug’ilishi va o’lishdan foydalaniladi. Tug’ilishi dinamikasini tahlil qilishda
tadqiqotchi tug’ilish o’zgarishini tashqi muhit faktorlari bilan bog’laydi.
Har bir hodisani (populyasiyada) sababini qidirish turli darajada bo’lishi
mumkin. Masalan, bulbullarning kuzda uchib ketishiga necha sabab ko’rsatish
mumkin. U yoki bu sababini ko’rsatishdan oldin, ekolog tadqiqot qaysi darajada
olib borilayotganini yaxshi tushinish kerak. Masalan, laborotoriyada achitqilar, un
qo’ng’izi va
sichqonlar ustidagi tajribada, har uch organizm populyasiyada
individlar soni ma’lum darajaga yetgandan keyin, kamaya boshlaydi. Bu
hodisaning sababi, bir xilga o’xshab ko’rinadi. Lekin achitqilarda - oziq muhitidagi
etil spirtning ko’payib ketishi natijasida kannibalizm kuchayadi va o’sish to’xtadi.
Sichqonlarda - sonining ko’payib ketishi fiziologik o’zgarishlar yuz beradi va nasl
qoldirish qobiliyati pasayadi.
Demak tashqi ko’rinishdan bir hodisaga turli xil mexanizmlar sabab bo’lishi
mumkin. Ekologik tadqiqotlarda hodisalarning faqat sabab - oqibat mexanizmlarini
ochib berish bilan birga bu mexanizmlarning kelib chiqishini tushunib olish kerak.
Populyasiyalarni tadqiq qilishda shuni nazarda tutish kerakki, ba’zi
tadqiqotchilar fikricha populyasiya-yuqori darajada tuzilgan birlik bo’lib, muhit
o’zgarishiga ayrim olingan organizm kabi javob beradi. Boshqa tadqiqotchilar
fikricha populyasiya - aniq mavjud birlik emas,
balki natijalarimizni qulay
ko’rsatuvchi tushuncha (tasavvurimizdagi ideal obyekt).
Bunday qarashlarning mavjudligiga birinchidan tadqiqotchining fikrlash
formasi sabab bo’lsa, ikkinchidan - populyasiyalarning xilma-xilligidir, ya’ni ba’zi
populyasiyalarda yuqori tuzilgan bo’lib, o’z-o’zini boshqarish xususiyatiga ega
bo’lsa, boshqalari yuqori darajada tuzilmagan, Individlar o’zaro ta’siri yaxshi
ifodalangan va o’z - o’zini boshqarish mexanizmi rivojlanmagan.
Populyasiyaning ba’zi ko’satkichlari ayrim oldingi individlar orqali
aniqlanadi. Masalan, organizmlarning og’irligi o’lchanganda, har bir individ
o’lchanib, o’rtacha o’iymat chiqariladi.
Lekin ba’zi ko’rsatkichlar faqat populyasiyaga xos bo’lib,
ayrim individga
xos emas: masalan, tug’ilish, o’lish.
Do'stlaringiz bilan baham: 
