Qarshi davlat universiteti tuproqshunoslik va ekologiya kafedrasi

 
Мавзу Ekotizimlar ekologiyasi
REJA; 
1.Ekotizim haqida umumiy tushuncha 
2. Biosferada modda va energiya almashinuvi.
3. Produtsent, konsument va redutsentlar haqida tushuncha bering. 
3. Suvning tabiatdagi aylanma harakati.
4. Biosferada uglerodning aylanishi. 
5. Biologik va geologik aylanma harakat haqida tushuncha bering. 
 
EKOTIZIMLAR TAVSIFI 
Barcha tirik organizmlar hayoti anorganik muhit bilan bog‟langandir. Masalan, o‟simliklar 
ular organizmiga suv, mineral tuzlar, karbonat angidrid, kislorod muntazam ravishda kirib 
turganda ular hayot kechirishi mumkin. Geterotroflar avtotroflar hisobida yashay oladi, ammo 
ular organizmiga ham anorganik moddalardan suv va kislorod kerak. Tirik organizmlar 
olayotgan anorganik moddalarning urni tuldirilmasa, ular tugab kolishi mumkin. Ular nafas 
olganda, chiqarilganda (ayirish, ovqat hazm qilish organi orqali), o‟simlik va hayvonlar o‟lib, 
chiriganda, ya‟ni tirik organizmlar organik anorganik moddalardan hosil bo‟lib, u yana 
anorganik moddalarga aylanadi.tabiatda moddalar aylanib yuradi. 
Ekotizim deb tirik organizmlar bilan anorganik moddalarni aylanib, doimo xosil bulib va 
parchalanib turishiga aytiladi. Bu suzni 1935 yilda ingliz olimi A.Tensli fanga kiritgan bulib, 
xech vakt tirik organizmlarni urab turgan tashki muxitdan ajratib bulmaydi. 

---

26 
Tabiatda bu jarayonlarni o‟tkazib turuvchi organizmlar uch guruhga bo‟linadi: 
produsentlar, konsumentlar va redutsentlar. 
Produsent organizmlarga avtotroflar kiradi. Konsumentlarga organik moddalarni iste‟mol 
qiluvchi geterotrof organizmlar kiradi. Redusentlar o‟lik organik moddalar hisobida yashovchilar 
kirib, ular organik moddalarni anorganik moddalarga aylantiradilar. Bu bo‟linish nisbiy bo‟lib, 
konsumentlar produsentlar ham, pedusentlarga uxshash o‟zining modda almashinuvi hisobida 
tashqi muhitga anorganik modda chiqariladi. Konsumentlar vazifasini asosan hayvonlar bajaradi. 
Sayyoradagi bironta ekosistema, eng yirigi ham yopiq o‟ziga xos krugovorotga ega emas. 
Kuruk materik okeanlar bilan ayniqsa, atmosfera bilan bog‟langan, shuningdek kosmos bilan 
bog‟langan. 
Ekotizim bilan bir qatorda akademik V.N.Sukachevni (1942) biogeotsenoz degan ta‟minoti 
rivojlandi. Ekotizim va biogeotsenoz bir-biriga yaqin tushuncha bo‟lsa ham, "biogeotsenoz" 
deganda territoriya va undagi o‟simliklar-fitotsenoz tushuniladi. 
Umuman ekologiya biologiya fanlarini bir sohasi bo‟lib, hayvonlar ekologiyasi, o‟simliklar 
ekologiyasi, mikroorganizmlar ekologiyasi uning bo‟limlaridir. 
Bundan tashkari ekologiya aut ekologiya va sin ekologiyaga bo‟linadi. 
Autekologiya – ayrim turlar ekologiyasidir.
Sinekologiya – populyatsiyalar, o‟simliklar, hayvonlar jamoalarining ekologiyasidir.
Populyatsion ekologiya – populyatsiyalarning muhit bilan bevosita bog‟lanishiga 
o‟rgatuvchi ekologiy.