Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti moliya kafedrasi «iqtisodiyot nazariyasi»

Oʻzbekiston Respublikasi Moliya vazirligi:
- Oʻzbekiston Respublikasi Davlat budjeti parametrlari doirasida ushbu qarorni 2019- yilda amalga oshirish boʻyicha Monopoliyaga qarshi kurashish qoʻmitasi xarajatlari uchun mablagʻlar ajratsin va 2020 yildan boshlab har yili zarur byudjet mablagʻlarini nazarda tutsin;
- Oʻzbekiston Respublikasi Davlat byudjetining 2019-yil uchun tasdiqlangan xarajatlar smetasiga ushbu qaror talablaridan kelib chiqib tegishli oʻzgartirishlar kiritsin;
- Monopoliyaga qarshi kurashish qoʻmitasiga xizmat avtotransport vositalarini sotib olish uchun zarur pul mablagʻlari ajratilishini taʼminlasin va 5 ta xizmat, shu jumladan, 4 ta shaxsiy biriktirilgan xizmat yengil avtomobillarini saqlash uchun limit belgilasin;
Monopoliyaga qarshi kurashish qoʻmitasining asoslantirilgan hisob-kitoblariga binoan maʼmuriy binolarini taʼmirlash hamda moddiy-texnika bazasini shakllantirish maqsadida zarur mebel, uskunalar va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini sotib olish uchun zarur pul mablagʻlari ajratilishini taʼminlasin.
Monopoliyaga qarshi kurashish qoʻmitasi va uning hududiy organlari oʻz zimmasiga yuklatilgan vakolatlarga muvofiq sudlarga koʻrib chiqish uchun kiritiladigan daʼvolar boʻyicha davlat boji toʻlashdan ozod qilinsin.
Qoraqalpogʻiston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bir oy muddatda Monopoliyaga qarshi kurashish qoʻmitasi hududiy boshqarmalarini qayta tashkil etilgan Davlat raqobat qoʻmitasi hududiy organlarining hozirgi joylashgan binolarida joylashtirilishini, zarur hollarda, yangi bino ajratilishini taʼminlasin.
Farmon mazmuni qisqacha shundan iborat.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra, O’zbekistonda 2020-yil 1-aprel holatiga ko’ra monopoliya subyektlarining davlat reyestrida 11 turdagi tovarlar bo’yicha 136 ta xo’jalik yurituvchi subyekt ro’yxatga olingan.


XULOSA
Bugungi kunda qayerda bozor munosabatlari bo'lsa, o'sha yerda monopoliya bo'ladi desak mubolag'a bo'lmaydi. Lekin tan olish kerakki, monopoliya bor joydaalbatta o’sish ham sinish ham bo’ladi. Chunki endi rivojlanib kelayotgan kompaniyalar katta monopol bozorlarga kirganda monopol hukmron kompaniyalar ularni ma’lum ma’noda siqib chiqarishadi. Bunday holda esa kichik kompaniyalar sinadi. Ammo ularda yana bir imkon paydo bo’ladi.Bu imkon shundan iboratki, ular monopol bozorga kirib ko’rishdi va raqobatchilari undan qanchalik kuchli ekanligini bilib olishadi.Shundan so’ng, kichik kompaniyalar o’z mahsulotlarining sifati, turini, xususiyatlari, narxi va albatta reklamasi ustida qaytadan ish ko’rib chiqishadi. Bundan esa, bozorda mahsulot turi ko’payadi, sifat yaxshilanadi va mijozlarga xizmat ko’rsatish darajasi ham o’sadi. Shunday qilib, kichik kompaniyalar ham yillar davomida yirik monopol hukmronlikka ega bo’lishlari mumkin. ,,Ish bo’lgan joyda albatta kamchilik ham bo’ladi” deyishganidek monopoliyaning ham foydalari, kamchiliklari, ijobiy va salbiy tomonlari bor.
Demak, monopoliyaning foydalari ya’ni, eng katta imtiyozlaridan biri bu bozorni boshqarish. Agarda oligopoliyalar narx rahbariga teng bo’lsa, unda hech kimni tenglashtirishga hojat qolmaydi va siz mahsulot ishlab chiqarasiz va unga narxni o’zingiz belgilaysiz. Ammo narxni juda ham yuqoriga ko’tarish kerak emas, chunki odamlar shunga o’xshash arzon mahsulotlarni qidira boshlashadi. Shuning uchun hammasi ham oddiy emas, monopoliyalar yuqori narxni belgilashlari yoki boshqalarga shart qo’yishlari mumkin emas, ular monopoliyaga qarshi qonunlarga rioya qilishlari kerak.
Monopoliyaning ijobiy tomonlari esa, bu bozorda faolroq faoliyat olib borishadi. Ya’ni raqobatchilardan ortda qolmaslik uchun. Keyingisi ilmiy va texnoligik inqilobni rivojlantirish uchun ko’proq mablag’ va imtiyozlar sarf qilinishi. Mahsulotning o’ziga xosligi: sifati, turi, naxi va shu kabilar.
Monopoliyaning salbiy tomonlari esa, jamiyat resurslaridan oqilona foydalanmaslik, ijtimoiy tengsizlikni kuchaytirish, chunki tovarlar haddan tashqari qimmat narxlarda sotiladi.
Monopol bozorda farovonlik, ishlab chiqaruvchilarning farovonligi va iste’molchilarning farovonligini o’z ichiga oladi.Iste’molchilar har doim monopolistga qo’shimcha mablag’ to’lasa, ishlab chiqaruvchilarning farovonligi bir xil miqdorda oshadi. Ammo tovarlarni iste’molchilaridan monopoliyaga pulni berish bozorning umumiy profitsitini o’zgartirmaydi. Monopol bozorning muammosi ishlab chiqarish darajasi profitsitini yuqori darajada oshiradigan qiymatdan past bo’lishi bilan bog’liqdir. Bunda sotilgan mahsulotdan olingan foyda hech qanday muammo tug’dirmaydi. Muammo ishlab chiqarish hajmining samarasiz pastligidir.
Har bir monopolist bozorda o’z mavqeini saqlab qolishni xohlaydi.Shunda ular qo’shimcha xarajatlarni oladi. Masalan, hukumat tomonidan yaratilgan monopoliya uning monopol huquqlarini kengaytirish uchun zarur bo’lganlar safini kengaytirish xarajatlari hajmini qoplaydi. Bunday holda, u qo’shimcha xarajatlarni qoplash uchun monopol daromadning bir qismini ishlatishi mumkin. Keyin monopoliyaning ijtimoiy xarajatlari narxlar va marjinal xarajatlar o’rtasidagi tafovut natijasida kelib chiqadigan qaytarib bo’lmaydigan yo’qotish bilan birga ushbu asossiz xarajatlarni o’z ichiga oladi.
Monopoliya haqida shuni tushunish mumkin ekanki, u raoqbatni cheklaydi, iste’molchilarni kamsitadi, sun’iy ravishda yuqori narxlar o’rnatadi, ishlab chiqarishni pasaytiradi, bu monopoliyaning asosiy belgilari hisoblanadi.