Qiziqarli kimyo

2.2. VODOROD TO ‘G ‘RISID A B ILA SIZ M I?
2 
2 . 1 . . .
vodorodning yunoncha nomi “xidrogenium” bo‘ lib, manosi “suv 
tug‘diruvchi” demakdir.
2.2.2.... vodorodni XVI asmingboshlaridanemis olimi Paraselskashf 
qilgan. 1766-yili ingliz olimi Genn Kavendish ruxni sulfat kislotaga 
ta’sir ettirib, vodorod gazi hosil qilgan va uning hossalarini o‘rgangan. 
1783-yilda fransuz olimi Lavuaze suvdan vodorodni hosil qilgan.
2.2.3. ... 1932-yildatabiiy vodoroddan uning izotopi deyteny (2H) hosil 
qilingan. Deyteny vodorod atomidan ikki marta og‘irroqdir.
2.2.4.. 1939-yilda sun’iy ravishda vodorodning yana bir izotopi tritiy 
(3H) hosil qilingan. U oddiy vodorod izotopidan uch marta og‘ir.
2.2.5. 1962-yildaItaliyaolimlari vodorodning beqaror yana bir izotopi- 
ni (4H) hosil qilishga enshgan.
2.2.6. ... 70 kg hk odam organizmining 7 kgim vodorod tashkil qiladi.
2.2.7. ... vodorod yerp o ‘stlog‘ining 0,88% massasini tashkil etadi va 
elementlar orasidatarqalganlikjihatidan to‘qqizinchi o‘rinda turadi. 
Vodorod quyosh atmosferasining 94 foizini tashkil qiladi.
2.2.8......Vodorod sayyoralarorasidagi fazoda keng tarqalgan elementdir.
2.2.9. ... 50 km balandlikda vodorod havo tarkibining 30% ini, 100 km 
balandlikda esa 95 % ini tashkil etadi.
2.2.10. ... suyuq vodorod suvdan 14 marta yengil. Suyuqliklar orasida 
eng yengili suyuq vodoroddir.
2.2.11. ... ikki hajm vodorod bilan bir hajm kislorod aralashmasi “qal- 
diroq gaz” deb nomlanadi va u kuchli portlash hossasiga ega.
2.2.12. ... kislota entmalandan vodorod юш (H+) gidroksoniy kationi 
(t^CT) shaklida mavjud bo‘ladi.
2.2.13.... ajralayotgan vodorod gazini hidlab ko‘rish tavsiya etilmaydi, 
chunki u zaharli gaz, masalan, AsH3bilan lfloslangan bo‘lishi mumkin.
2.3. ISH Q O R IY M E T A L L A R TO ‘G ‘RISID A B ILA SIZ M I?
2.3.1... “litiy” yunoncha so‘zbo‘lib, ma’nosi“tosh” demakdir.
2.3.2.. .. litiyning zichligi 0,53g/sm3gateng. Metallar orasida eng yengili 
litiydir. U hatto benzinda ham cho‘kmaydi.
52

---

2.3.3. ... atom energetikasida 1 itiydantntiy(3H)olinadi
2.3 .4 .. litiy uy haroratida azot bilan birikib, litiy nutrid Li3N hosil qiladi
2.3.5. 
litiy sterati C^H^CO OLi o‘tatezlik bilan ishlaydigan mashi-
nalar uchun surkov moyi sifatida qo‘llanadi.
2.3.6... litiy 1817-yilda A. Arfvedson tomonidan kashf etilgan va 1818 
у llda Devi tomonidan elektrol iz usulida olingan.
2.3.7.... natny metalini 1807-yili inglizolimi Devi suyuqlantirilgan natriy 
gidroksidni elektroliz qilib olgan.
2.3.8. ... natriy peroksid Na20 2suv osti kemalarida kislorod manbai 
sifatida ishlatiladi:
2Na20 2 + 2 C 0 2 2— -Na2C 0 3 + 0 2 + 433kJ
2.3 .9...... Natriy gidroksid “kaustik soda” deb ham yuntiladi. Elektrokim-
yoviy zavodlarda 37%li kaustik soda osh tuzining suvli eritmasini ele­
ktroliz qilish usulida olinadi.
2.3.10.... natny tuzlari alangani sariq rangga bo'yaydi.
2.3.11. ... natriy gidroksid suv bug1 lari va CO, ni tez yutadi va suvda 
yaxshi enb, ko‘p miqdorda issiqlik chiqaradi.
2.3.12. ... natriy bromid NaBrtibbiyotda va fotografiyada ishlatiladi.
2.3 13.... “kaliy” arabchaso‘zdanolinganbo‘lib,ma’nosipotashdemakdir.
2.3.14. ... kaliy birinchi marta 1807-yilda inglizolimi G.Devi tomonidan
KOH suyuqlanmasmi elektroliz qilib olingan.
2.3.15.... kaliy nihoyatda faol va kuchli qaytaruvchi metalldir. Agar kaliy 
metali suvga tashlansa, ajralayotgan vodorod o‘z-o‘zidan yonib ketadi
2.3.16. ... kaliy xlond, kaliy nitrat, kaliy sulfat va boshqalar kaliy 
o‘g ‘itlardir. Kaliy nitratdan qora porox tayyorlanadi.
2.3.17. ... rubidiy va seziy kaliy dan ham faolroq bo‘lib, hattom uzga 
tekkanda ham yonib ketadi.
2.3.18.. . quruq havo atmosferasida natriy va kaliy E ,0 tarkibli oksidlar, 
rubidiy va seziy esa E20 , tarkibli peroksidear hosil qiladi.
2.3.19.... kislorod atmosferasida hamma ishqony metallar yonadi. 
Natijada natriy peroksid N a,0 2, boshqa ishqoriy metallar esa giperoksid-
lar (EO,) hosil qiladi.
2.320. ... rubidiy va seziy o‘ta faol ishqoriy metallar bo‘lib, 1860-yilda
53

---

R Bunzen va G. Kirxgoflartomonidan tahlilning spektral uslubi yorda­
mida kashf qilingan Bu metallar havoda o‘z-o‘zidan yonib ketadi.