|
1.2. Xalqaro mehnat taqsimoti rivojlanishining g’arbdagi zamonaviy nazariyalari
Xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) – mamlakatlarning ayrim turdagi tovarlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi bo‘lib, ularni ishlab chiqarish uchun mamlakat boshqa mamlakatlarga nisbatan arzonroq ishlab chiqarish omillari va qulay sharoitlarga ega; turli mamlakatlar korxonalari muayyan tovar va xizmatlar ishlab chiqarishga, ularni ayirboshlashga ixtisoslashgan jahon iqtisodiyotini tashkil etish usuli.
XMT paydo bo'lishining zaruriy sharti - bu dunyo mamlakatlarini iqtisodiy resurslar bilan ta'minlashdagi farqlar. MRI dunyoning barcha davlatlarining tovarlar, xizmatlar va kapital bilan savdo ayirboshlashiga asoslanadi. Mamlakatlarning XMTga kirishining sababi ijtimoiy ehtiyojlarning o'sishi va ularni qondirish uchun mavjud resurslarning etarli darajada emasligi o'rtasidagi ziddiyatdir. Xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etishning afzalliklari:
1.sizga o'z kuchlaringizni eng yaxshi sharoitga ega bo'lgan mahsulotlarni ishlab chiqarishga jamlash imkonini beradi;
2. ushbu mahsulotlar ishlab chiqarishni o‘z aholisining ham, hamkor mamlakatlar aholisining ham ehtiyojlarini qondira oladigan darajada kengaytirish imkonini beradi;
3. mamlakatda yaxshi ishlab chiqarish sharoitlari mavjud bo'lmagan tovarlarni ishlab chiqarishdan voz kechish va import orqali ularning iste'molini ta'minlash imkonini beradi.
XMTning shakllanishi va rivojlanishi omillari
1. Tabiiy va geografik jihatdan qulay mamlakat;
2. Ilmiy-texnika taraqqiyoti;
3. Mamlakatlarning iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy rivojlanish darajalaridagi farqlar;
4. Boshqaruv turi va mamlakat tashqi iqtisodiy aloqalarining xarakteri;
5.Transmilliy korporatsiyalarning iqtisodiy ekspansiyasi;
6. Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya jarayonlarining rivojlanishi.
XMT turlari
1. umumiy XMT - moddiy va nomoddiy ishlab chiqarishning yirik sohalari (sanoat, transport, aloqa va boshqalar) o'rtasidagi mehnat taqsimoti. Mamlakatlarning sanoat, xomashyo, qishloq xo'jaligiga bo'linishi umumiy MRI bilan bog'liq;
2.xususiy XMT - tarmoqlar va kichik tarmoqlar (og'ir va engil sanoat, chorvachilik va qishloq xo'jaligi va boshqalar) bo'yicha katta hududlardagi mehnat taqsimoti. Bu fanning ixtisoslashuvi bilan bog'liq;
3.yagona XMT - bir korxona ichidagi mehnat taqsimoti. Shu bilan birga, korxona keng ma'noda - tayyor mahsulotni yaratish tsikli sifatida talqin etiladi.
Yagona va xususiy XMT asosan turli mamlakatlarda bir vaqtning o'zida ishlaydigan yagona korporatsiyalar (ko'p millatli korporatsiyalar) doirasida amalga oshiriladi.
Axborot texnologiyalari almashinuvi - zamonaviy axborot tarmoqlari orqali texnologiyalar almashinuvi.
XMTda ishlab chiqarish sanoati katta va ortib borayotgan rol o'ynaydi. 1950 yildan 2000 yilgacha Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti o‘zgarmas narxlarda 6,3 barobar, yoqilg‘i va xomashyo eksporti 11,3 barobar, tayyor mahsulot va ularning butlovchi qismlari eksporti 50,5 barobar oshdi.
Jahon mamlakatlari milliy iqtisodiyotlarining XMTdagi ishtiroki darajasi muttasil oshib bormoqda. Jahonning barcha mamlakatlari umumiy eksport va importining YaIMga nisbati 1950 yildagi 16 foizdan 2000 yilda 37 foizga oshdi.
Atoqli rus geografi N.N.Baranskiy geografik mehnat taqsimotini iqtisodiy geografiyaning asosiy tushunchasi deb atagan. Bu alohida mamlakatlarning mahsulot va xizmatlarning ayrim turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvida, ularni keyinchalik ayirboshlashda ifodalanadi.
Mehnat taqsimoti muqarrar, chunki turli mamlakatlar va mintaqalar o'rtasida geografik joylashuvi, tabiiy sharoitlari, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, iqtisodiy tuzilishi va boshqalar bo'yicha har doim farqlar mavjud. Bu, o'z navbatida, yakka tartibdagi fermer xo'jaliklarining ma'lum turdagi mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslasha boshlashiga, keyin esa ularni ayirboshlashga olib keladi. Shunday qilib, xalqaro geografik mehnat taqsimoti natijada mamlakatlarning tarmoq ixtisoslashuviga olib keladi, bu esa katta darajada mamlakatning “yuzi”ni belgilab beradi va tovarlarni eksport qilishga qaratilgan.
Ushbu ixtisoslashuv yuzaga kelishi uchun ma'lum shartlar zarur:
-xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etuvchi davlat ma’lum mahsulotlarni ishlab chiqarishda hech bo’lmaganda ayrim davlatlarga nisbatan ma’lum afzalliklarga ega bo’lishi kerak;
- dunyoda bu turdagi mahsulotga muhtoj davlatlar bo'lishi kerak;
- ishlab chiqarish tannarxi ishlab chiqarilgan mamlakat uchun foydali bo'lishi kerak.
Xalqaro ixtisoslashuv ko'plab mamlakatlarning qiyofasini belgilaydi. Masalan, Yaponiya avtomobillar, dengiz kemalari, yuqori texnologiyali mashinasozlik mahsulotlarini eksport qilish bo‘yicha dunyoda birinchi o‘rinda turadi; Kanada don ekinlari eksportchisi; Zambiya rangli metall rudalari eksportchisi, Jazoir neft va neft mahsulotlarining asosiy eksportchisi; Uganda - qahva; Saudiya Arabistoni - neft va neft mahsulotlari. Bolgariya qishloq xoʻjaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
Zamonaviy xalqaro mehnat taqsimotida turli mamlakatlar turli o'rinlarni egallaydi. Bu ko'p jihatdan ularning ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanish darajasiga bog'liq va, albatta, sanoati rivojlangan mamlakatlar etakchi o'rinlarni egallaydi, chunki ularning ko'pchiligi qimmatbaho mahsulotlarni eksport qilish bilan shug'ullanadi - dastur boshqaruvi bilan mashinalar, uskunalar. Yosh davlatlar esa, Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi sobiq mustamlakalar xalqaro mehnat taqsimotida xomashyo yoki qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib beruvchi sifatida harakat qiladi.
Dunyoning barcha davlatlarini qamrab olgan xalqaro mehnat taqsimoti keyingi yillarda nafaqat keng miqyosda, balki chuqurlashib bormoqda. U tobora murakkablashib, yangi shakllarga ega bo'lib, bir qator mamlakatlar iqtisodiyotining qo'shilishida namoyon bo'lmoqda. Bu mehnat taqsimotining eng yuqori darajasi - iqtisodiy integratsiyaning paydo bo'lishiga olib keladi, bu mamlakatlarning alohida guruhlari o'rtasida chuqur va barqaror munosabatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Iqtisodiy integratsiya bu mamlakatlar tomonidan kelishilgan davlatlararo siyosatni amalga oshirishga asoslanadi.
So'nggi yillarda integratsiya birlashmalari dunyoning ko'plab davlatlari o'rtasidagi munosabatlarning ajralmas elementiga aylandi. Mintaqaviy va tarmoq integratsiyasini farqlang. Mintaqaviy integratsiyaga misol sifatida dunyoda eng mashhur Yevropa Ittifoqi, Lotin Amerikasi iqtisodiy tizimi, Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari assotsiatsiyasini keltirish mumkin. Tarmoqli integratsiyaga OPEK iqtisodiy tizimini misol qilib keltirish mumkin.
Iqtisodiy integratsiya mamlakatlarga xomashyo, yoqilg‘i, mehnat resurslaridan yanada oqilona foydalanishga, hududiy mehnat taqsimotini yaxshilashga yordam beradi, shuning uchun u nafaqat mamlakatlar va xalqlar o‘rtasidagi iqtisodiy va madaniy yaqinlashuvning muhim vositasi, balki harbiy kuchlarni yo‘q qilishning samarali vositasidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
