6-§. Konstitutsiya turlari
So‘nggi ikki yuz yildan ortiq Konstitutsiyaviy taraqqiyot
m obaynida turli m am lakatlarda nihoyatda k o ‘p K o nstitu
tsiy a lar q ab u l qilindi. U larn in g ichki tu zilishi, ta rtib g a
soladigan masalalari, tashqi belgilarida o ‘xshashliklar mavjud
b o ‘lsada, b arch a K o n stitu tsiy ala rn i m azm uni, m ohiyati,
ijtimoiy vazifalariga k o ‘ra tasniflash, m a’lum turlarga ajratish
mum kin.
Konstitutsiyalarni ularning umumiy xususiyatlari asosida
tasniflash, turli toifalarga ajratish ko‘p sonli Konstitutsiyalar
ichida m o‘ljal olishni osonlashtiradi, ular orasidagi qonuniy
aloqalarni aniqlashga, huquqiy tizimdagi ahamiyati va о ‘mini
belgilashga imkon beradi. Eng muhimi, dunyodagi Konstitu
tsiy alarn ing ijtim oiy y o ‘nalishi, m azm uni va m ohiyatini
anglashga k o ‘maklashadi.
T asniflash K on stitu tsiyaviy qonu n chilikn in g um um iy
manzarasini ko‘z oldimizga keltirish imkonini yaratadi. T o‘g‘ri,
tasniflashning ahamiyatiga ortiqcha baho berib yubormaslik
lozim. Konstitutsiyalarni tasniflash aslida shartli bo'lib, u har
bir K onstitutsiyaning qabul qilinish shart-sharoitini, unda
ifodalanadigan siyosiy kuchlar nisbatini, mamlakatning tarixiy
va milliy an ’analarini to ‘la-to‘kis qamrab ololmaydi.
Biroq tasniflash yordamida Konstitutsiyalarning umumiy,
m ohiyatiga oid belgi va xususiyatlarini, tab iatin i anglash
mumkin. Keng m a’noda olganda, tasniflash bizning Konstitu
tsiyalar haqidagi bilim larim izni aniqroq shakllantiradi va
tizimlashtiradi.
Turli m am lakatlardagi K onstitutsiyalarni turli mezonlar
(kriteriyalar)ga asoslanib, har xil guruhlar (turlar)ga b o iish
mumkin.
Birinchidan, Konstitutsiyalarni ularning mohiyatiga ko‘ra
quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
• Y uridik K onstitutsiya (formal) — davlatning Asosiy
Qonuni.
• Ijtimoiy (sotsial) Konstitutsiya (amaliy) — amaldagi real
ijtimoiy munosabatlar.
21
• Tirik Konstitutsiya — AQSH Oliy Sudi, bu K onstitu
tsiyani o 'z g a ra y o tg a n ijtim oiy m ezonlarga m oslab
kelmoqda.
• F iktiv (soxta) K o n stitu tsiy a — SSSRning 1936-yil
Konstitutsiyasi.
• M oddiy K onstitutsiya — K onstitutsiyaviy tuzum va
inson huquqlarini tartibga soluvchi qonundir.
• Formal Konstitutsiya — Asosiy Qonun b o iib , alohida
tartibda qabul qilinadi va oliy yuridik kuchga ega.
Ikkinchidan, Konstitutsiyalarni shakliga ko‘ra quyidagi tur-
larga b o iish mumkin:
• Yozma Konstitutsiyalar.
• O g‘zaki (yo zilm agan) K o n stitu tsiy a la r — Buyuk
B ritan iy a, Y angi Z elandiya, B u tan kabi d a v la tla r
Konstitutsiyalari.
• Yaxlit K onstitutsiyalar — K onstitutsiya m atni yaxlit
b o iib , bir vaqtda qabul qilinadi. Masalan, 0 ‘zbekiston,«
Rossiya, Braziliya Konstitutsiyalari yaxlit Konstitutsiya-
larga misol b o ia oladi.
• Yaxlit boim agan (noyaxlit) Konstitutsiyalar — bunday
Konstitutsiyalar turli vaqtda qabul qilingan qonunlardan
iborat b o ia d i. M asalan, Shvetsiya, Finlandiya, Isroil
Konstitutsiyalari.
• Yumshoq Konstitutsiyalar — bunday Konstitutsiyalar
oddiy qonunlar kabi o ‘zgartiriladi. M asalan, Buyuk
Britaniya Konstitutsiyasiga 350ga yaqin qonunlar kiradi
va oddiy tartibda o ‘zgartiriladi.
• Qattiq Konstitutsiyalar — alohida m urakkab tartibda
o ‘zgartiriladi. M asalan, AQSH, Rossiya, 0 ‘zbekiston
Konstitutsiyalari.
• Doimiy K onstitutsiyalar. A ksariyat K onstitutsiyalar
doimiydir.
• V aqtinchalik (m uvaqqat) K onstitutsiyalar — Iroqda
1970-yil, Birlashgan Arab Amirligida 1971-yildan beri
harakatda b o ig a n Konstitutsiyalar.
Uchinchidan, Konstitutsiyalarni ijtimoiy mazmuniga qarab
ham bir necha turga boiish mumkin. Hozirgi kunda dunyoda
300 dan ortiq Konstitutsiya bor (federativ davlatlar subyektlari-
ning Konstitutsiyalari bilan birga). Bu Konstitutsiyalar turli tarixiy
davrda qabul qilingan boiib, har xil ijtimoiy mazmunga ega.
1. G ‘arb mamlakatlari Konstitutsiyalari.
2. Rivojlanayotgan mamlakatlar Konstitutsiyalari.
22
3. 0 ‘tish davri mamlakatlari Konstitutsiyalari.
4. Teokratik davlatlar Konstitutsiyalari.
Konstitutsiyalarni quyidagi turlarga ham b o ‘lish mumkin:
1. Demokratik Konstitutsiyalar.
2. Avtoritar Konstitutsiyalar.
3. Totalitar Konstitutsiyalar.
A d ab iy o tlard a yozm a va yozilm agan K o n stitu tsiy alar
farqlanadi. Aksariyat k o ‘pchilik m am lakatlarda belgilangan
tartibda qabul qilinadigan yozma Konstitutsiyalar amal qiiadi.
Hozirgi davrda K onstitutsiyalarning yozma shaklda qabul
qilinishi o ‘rinli degan fikr qaror topdi. Shu bilan birga, yozma
Konstitutsiyaga ega b oim ag an m am lakatlar bor (jumladan,
Buyuk B ritaniya, Yangi Zelandiya). B a’zi m am lakatlarda
Konstitutsiya deganda bir necha huquqiy hujjatlar, hatto odat-
lar (Konstitutsiyaviy bitimlar) tushuniladi.
K o n stitu tsiy a la r q abu l q ilin ish ta rtib ig a k o ‘ra, tu rli
ko‘rinishlarga ega bo‘ladi. Xususan, yuqoridan taqdim etilgan,
y a ’ni podsho (m onarx) to m o n id an x alqqa in ’om etilgan
Konstitutsiyalarga Lixtenshteyn, Nepal, Iordaniya davlatlari-
ning K onstitutsiyalari kiradi. 0 ‘z vaqtida Buyuk Britaniya
Afrikadagi o ‘z koloniyalariga shunday Konstitutsiyalar in’om
etgan.
Amal qilish vaqtiga ko‘ra, muddati cheklangan va cheklan-
magan, ya’ni m uvaqqat va doimiy amal qiluvchi K onstitu
tsiyalar b o ‘ladi. M uvaqqat Konstitutsiyalar m a’lum muddatga
yoki muayyan vaziyat vujudga kelgunga qadar qabul qilinadi.
Masalan, Tailandning 1959-yildagi Konstitutsiyasi to T a ’sis
majlis doimiy Konstitutsiya loyihasini ishlab chiqqunga qadar
am alda b o ‘ldi. K o ‘pchilik K o n stitu tsiy ala r doim iy am al
qiluvchi q o n u n la r h iso b la n ad i. B iroq bu hoi u la rn in g
abadiyligini kafolatlamaydi. M am lakatda siyosiy vaziyatning
o ‘zgarishi ak sariy at h o llard a yangi K o n stitu tsiy a q abul
qilinishiga olib keladi. Lotin Amerikasi mamlakatlarida harbiy
to ‘ntarishlar oqibatida Konstitutsiyalar juda tez-tez o ‘zgarib
turadi. Masalan, 60-yillarning o ‘rtalarigacha Boliviyada 20 ta,
Kolumbiyada 11 ta, Dominikan Respublikasida 15 ta, Gaitida
23 ta, Venesuelada 22 ta Konstitutsiya qabul qilindi.
Bir q ato r K onstitutsiyalar m atnida ularning abadiyligi,
o ‘zgarm asligi haqidagi qoida m ustahkam lab q o ‘yilganini
uchratish mumkin. Masalan, Meksikaning 1917-yilgi Konstitu
tsiyasida «o‘zgarmas» (136-modda) deb yozilgan. Gretsiyaning
1975-yildagi K onstitutsiyasida unga rioya etish greklarning
vatanparvarligi bilan ta ’minlanishi belgilangan. Ular Konstitu-
tsiyaning bekor qilinishiga barcha vositalar bilan qarshilik
ko‘rsatishga haqli ekanliklari yozilgan (120-modda. 4-qism).
K o n stitu tsiy a la rn i m azm uni va ta b ia tig a k o ‘ra ham
tasniflash mumkin. Siyosiy rejimni rasmiylashtirishga qarab
K onstitutsiyalar dem okratik va avtoritar b o ‘lishi mumkin.
Avtoritar Konstitutsiyalar ichida yana totalitar Konstitutsiya
lar bo‘lishi e’tirof etiladi.
Demokratik Konstitutsiyalar fuqarolarning muayyan huquq
va erkinliklarini kafolatlaydi, siyosiy partiyalarning erkin
shakllanishi va faoliyat ko‘rsatishiga yo‘1 qo‘yadi, hokimiyat
idoralari ta ’sis etilishining saylov tartibini o ‘rnatadi va hokazo.
A vtoritar K onstitutsiyalar siyosiy partiyalar faoliyatini
cheklaydi yoki taqiqlaydi, b a’zan yakka partiyaning hukmron-
ligini o ‘rnatadi. Nomiga e’lon qilingan Konstitutsiyalar fuqaro
lar huquq va erkinliklarini jiddiy cheklash y o ‘lini tutadi.
A vtoritar (totalitar) Konstitutsiyalar haddan ziyod mafkura-
lashganligi bilan ajralib turadi.
Boshqaruv shaklini mustahkamlash hamda davlat boshlig‘i
lavozimini egallash tartibiga ko‘ra, monarxiya va Respublika
Konstitutsiyalari bo ‘lishi mumkin; siyosiy hududiy tuzilishni
belgilashiga qarab — federativ va u nitar K onstitutsiyalar
farqlanadi. Federativ davlatlarda federal K onstitutsiya va
federatsiya subyektining Konstitutsiyasi mavjud bo'ladi.
0 ‘zgartirilish tartibi (usuli)ga ko'ra, «yumshoq» va «qattiq»
Konstitutsiyalar b o ‘ladi.
«Y um shoq» K o n stitu tsiy a la r oddiy q o n u n la r uchun
belgilangan ta rtib asosida o ‘zgartiriladi yoki to ‘ldiriladi.
«Qattiq» Konstitutsiyalar alohida o'rnatilgan tartibga muvofiq
(qo‘shimchalar taqdim etilgandan so‘ng m a’lum vaqt o ‘tgach
yoki malakali ovoz berish — deputatlarning 2/3 qismi ovozi
bilan, federatsiya subyektlarining hammasi ratifikatsiya qilgan
ta q d ird a va hokazo) o ‘zgarishi mum kin. M asalan, AQSH
K o n stitu tsiy a sig a ik k i yuz yild an o rtiq am al q ilin ishi
mobaynida atigi 27 ta tuzatish kiritilgan. 0 ‘zbekiston Respub
likasi Konstitutsiyasini ham «qattiq» Konstitutsiyalar qatoriga
kiritish lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: |