Раъно Ходжаева мумтоз араб адабиёти жанрлари тизими ва типологияси

Азра каби ғойиб бўлди улар, манзиллар бўм-бўш.
Бану ал-Ҳасҳас диёри ҳам айланди саҳрога,
Қумли шамоллар, само ёмғирлари йўқотди уни.
Аримас эди у ердан ёру дўстлар,
Туя, қўйлар подаси ўтларди яйловларида.
Вайроналар қўзғатган хотиралардан кейин шоир сочлари елкасига ёйилган маҳбубасини тасвирлайди, бироқ бу мавзуда узоқ тўхталмасдан қасиданинг асосий қисмига ўтади ва илк мусулмонларнинг бутпараст қурайшликлар билан олиб борган курашларини таърифлайди ҳамда мусулмонларни, албатта, ғала­ба қозонишларига ишонтиради. Акс ҳолда бадавий учун энг азиз бўлган отларидан ажралишга сўз беради.
عدمنا خيلنا إن لم تروها تثير النقع موعدها كداء
يبارين الأعنة مصعدات على أكتافها الأسل الظماء
تظل جيادنا متمطرات تلطمهن بالخمر النساء
فإما تعرضوا عنا اعتمرنا و كان الفتح و انكشف الغطاء
و إلا فاصبروا لجلاد يوم يعز الله فيه من يشاء
Отларимиздан ажраламиз, агар улар (қурайшликлар) кўрмаса,
Отларнинг чангитиб киришин (Маккага) Кида томондан.
Улар чопиб келмоқда, жиловлари кўтарилган
Елкаларда (қонга) ташна найзалар.
Отларимиз учиб борар, тўхтамайди чопишдан,
Аёллар урар уларни бошидаги рўмоли билан.
Агар қаршилик кўрсатмаса, биз умрани адо этамиз,
Ғалаба бўлади, ваъда қилган жойларни тарк этамиз.
Бўлмаса, сабр қилинглар кун жаллодига,
Ўша куни Аллоҳ хоҳлаганига куч-мадад беради.
Қурайшликларга таҳдидни ёғдирганидан кейин шоир ҳажвга ўтади, Муҳаммад пайғамбар (с.а.в.) амакиларининг ўғли ва у кишининг ашаддий душмани Абу Суфённи ҳажвияси учун нишон қилиб олади:
ألا أبلغ أبا سفيان عني فأنت مجوف نخب هواء
بأن سيوفنا تركتك عبداً و عبد الدار سادتها الإماء
هجوت محمداً فأجبت عنه و عند الله في ذاك الجزاء
أ تهجوه و لست له بكفء فشر كما لخير كما الفداء
فإن أبي و والده و عرضي لعرض محمد منكم وقاء
Айтмаган эдимми, эй Абу Суфён, ўзим номимдан
Сен қўрқоқ, ҳиссиз бўм- бўш одамсан.
Қиличларимиз сени айлантирган эди қулга,
Чўри аёллар бошқарди ўшанда уруғингни¹
Муҳаммадни ҳажвга олдинг, жавобини сенга мен бераман,
Аллоҳнинг ҳузурида бу ишим учун ажри бордир.
Уни ҳажв қилмоқдасан, аммо унга асло тенг эмассан,
Ёмонлик кетар, яхшиликка қурбон бўлиб.
Менинг отам, бутун авлодим, шон- шарафим, обрўйимни
Бағишлаймиз Муҳаммадни ҳимоя қилишга.
Ушбу қасида илк Ислом даврида ёзилган қасидалардан на­мунадир. Ислом дини пайдо бўлиши билан араб адабиётида катта ўзгаришлар рўй берди. Қуръони карим араб адабиёти, айниқса, насри учун катта аҳамиятга эгадир. Унинг пайдо бўлиши билан яхлит араб адабий тилининг шаклланиши ниҳоясига етди, араб адабий тилининг наҳвий ва услубий қоидаларининг тараққиётига асос бўлди. Қуръондан кейин араб ва бошқа мусулмон мамлакат­ларида пайдо бўлган ёзма адабиёт Қуръоний руҳ билан суғорил­ган, Ислом дини аҳкомларига бўйсунади. Адиблар ўзларининг асарларида Қуръоний иқтибос ва образлардан кенг миқёсда истеъфода қила бошлайдилар. Қуръон матни мусулмон адиблар учун энг юксак намуналар сифатида гавдаланди, унинг бой бадиияти ёзма санъатга битмас-туганмас озуқа берди. Қуръоний ривоятларнинг эмоционал гўзаллиги, сюжетларининг жозибаси, ундаги оятларнинг лўнда, мажозий маънолари асл манбанинг катта таъсирга эга кучи билан турли кўринишдаги асарлар пайдо бўлди. Пайғамбарнинг сўзлари ва фаолияти ҳақидаги ҳикоялар - ҳадислар ҳам араб адабиётига, араб тилига, ва ўрта асрларнинг охирида пайдо бўлган ёзма адабиётнинг турли шаклларига, шу жумладан, илмий ва расмий насрга, ҳикоянависликка таъсир кўрсатди. Ҳикоянависликда улардан нафақат сюжетлар кенг ис­теъфода қилинди, балки услубий хусусиятларига ҳам тақлид қилинди.
Шундай қилиб, Жоҳилия давридаги оғзаки ижодда шеърият устун бўлган бўлса, илк Ислом пайтида наср ривожланди. Қуръони Карим ва ҳадислар маънолари, иборалари, сўзлари, услублари билан насрнависликка туганмас заҳира сифатида хизмат қилди. Бундай насрга янги ислом жамиятида талаб пайдо бўлган эди, чунки Ислом дини тамойиллари, асослари, бошқариш қоидалари ва бошқа жиҳатларининг шарҳ ҳамда тафсирларга муҳтож эканлиги сезилди. Булар билан бир қаторда эса забт этилган минтақалардаги ҳукмдорлар билан ёзишмалар бошланди, булар, ўз навбатида, янги насрий жанрлар бўлмиш - "расаил"ларнинг ривожланишига олиб келди. Бундай жанрлар расмий, дўстона ва бошқа шаклларда намоён бўлди.
Насрга юклатилган вазифани шеърият бажара олмас эди. Чунки шахснинг жамият билан эътиқод орқали боғланиши, унинг ўз ҳуқуқ ва вазифаларини англаши, ҳукмдорнинг халқ билан муносабати ҳукмдор нутқининг аниқ- равшан, тушуниш учун осон бўлиши, келтирилган мисоллар ва ҳикматли сўзларни англаш қийинчилик туғдирмаслигини талаб қилди.
Ислом дини пайдо бўлганида наср икки хил кўринишда намоён бўлди:
- ал-Хитаба - оғзаки нутқ шаклида;
- ал-Китаба - ёзма шаклда.
Юқорида таъкидлаганимиздек, араблар азалдан моҳир нотиқлар бўлган бўлиб, улар қабилавий низоларни мунозара ва муноқашалар орқали ҳал қилишга интилганлар. Улар, ҳаттоки ўз душманларининг ўткирсўзлиги, улар қўллаган чиройли, таъсирчан ибораларга ҳам тан берар эдилар. Ислом дини тарғиб қилинаётган даврда Муҳаммад пайғамбар ва у кишига қарши чиққан Қурайш қабиласинниг ўртасида дин хусусида катта нутқий баҳслар бўлган бўлиб, аксарият ҳолларда улар катта мунозараларга айланиб кетарди.
Муҳаммад Пайғамбар Мадинага ҳижрат қилганларидан сўнг у ерда мусулмон жамияти шаклланди ҳамда у кишининг нутқлари жамоа учун дин йўлида иршод бўлувчи, Аллоҳга итоат қилишга, тақводорликка, жиҳодга даъват этувчи ваъзхонликка айланди ва хутба номини олди. Хутба бутун мусулмон оламига тарқалиб, муҳим диний маросимга айланди.
Арабларнинг ғазотлари натижасида Ислом динининг кенг тарқалиши, забт этилган минтақаларнинг аҳолиси билан сиёсий, ижтимоий муносабатлар ўрнатиш зарурлиги хитаба жанрининг моҳияти ва унинг имкониятларини янада кенгайтирди. Ғазотларда иштирок этувчи аскарларни илҳомлантиришда, жамоанинг кундалик ҳаётида, мусулмон ҳуқуқларини маҳкама фаолиятида ишга қўйишда, диний насиҳатлар ва шарҳлар етказишда хитабанинг аҳамияти катта бўлди.
Халифа Усмон даврида рўй берган фитналар натижасида хитаба жанрининг табиати анча кескинлашди. Унда асабий оҳанглар пайдо бўлди. Усмоннинг қотил қўлидан ўлим топганидан кейин халифа Али даврларида мусулмонлар бир нечта гуруҳларга бўлинишди. Ҳар бир гуруҳнинг махсус ёлланган нотиқлари бўлиб, улар хитабаларни ўз манфаатига ишлатишга, бошқарувчисининг сиёсатини ёқлашга, ўз ақидасини ҳимоя қилиб, уни душманга қарши йўналтиришга ҳаракат қилди.
Ислом динининг тарқалиши давридаги хитаба Жоҳилия даври хитабаларидан тубдан фарқ қилар эди, чунки саҳрода яшовчи бадавийнинг бадиий тафаккури саҳро билан осмон туташган масофадан ташқари чиқмас эди.
Бадавий нотиқ қабилавий ишлар билан чегараланиб, уфқдан нарида нима борлиги билан қизиқмас, воқеа-ҳодисаларнинг моҳиятини чуқур излашга берилмасди. Албатта, Жоҳилия даврида ҳамма нарса юзаки бўлган, дейиш хато эканлигини мақоллар ва ҳикматли сўзларнинг ўзи исботлайди. Шунинг билан Жоҳилия давридаги нотиқлар абстракт маъноларни ўзлаштириб, уларнинг асл моҳиятига кириб боришдан чекиндилар.
Ислом нотиқлари ўз хитабаларида мусулмон уммати, жамоаларининг сиёсий ва ҳарбий тизими, намоз ўқиш, закот тўлаш, рўза тутиш, ҳажга бориш, ворислик, мусулмонларнинг ўзаро ва бошқа эътиқоддаги одамлар билан муносабатлари каби масалаларни кўтаришар экан, ҳар бир масалада тўхтаб, уни тушунтиришга, исломнинг аҳком ва асосларини кўрсатиш ва асл моҳиятини очиб беришга интилар эдилар. Услуб жиҳатидан мантиқдан келиб чиқишга, изчиллик сақлашга, баён қисмларини пухта боғлашга, тимсолларни турланишига алоҳида эътибор бердилар. Қуръони Карим матни улар учун бу борада юксак калима бўлди.
Ёзма адабиётга келсак, у арабларда Ислом пайдо бўлиши билан ривожланди. Унгача жуда оз миқдорда фақат маккаликлар ёзиш-ўқишни билар эдилар. Бадр воқеасидан кейин ҳар бир асир тушган билимли маккалик зиммасига ўнта мусулмонни ўқитиш қўйилди. Кўп ўтмасдан ёзишни биладиган котиблар сони ошиб борди. Расулуллоҳ қошларида котиблик қилганлардан Абу Бакр, Умар, Усмон, Али, Абдуллоҳ ибн Равоха, Абдуллоҳ ибн ал-Арқам, Муовия ва бошқаларни зикр қилса бўлади. Улар пайғамбарнинг ёнларида аҳдлар тузиш, мактублар жўнатиш ёки жавоб қайтариш каби ёзилиши талаб қилинадиган ишларни бажардилар.
Шу даврдан бошлаб ёзма адабиётнинг ўша даврдаги энг аҳамиятли жанри – расоил (ёзишмалар) тараққий топди. Бу расоилларда энг аввал инсонга даъватни кўрамиз, шу жумладан пайғамбарнинг давлатлар бошида турган – шоҳ ва султонларга юборган мактубларида бундай даъватлар бор. Шунингдек, мактубларда минтақаларга юборилган ноибларга диннинг асослари шарҳи ёки ислом аҳкомлари баёни учрайди, ёки уларга янги топшириқлар, фармонлар жўнатилади. Лашкарбошиларининг халифаларга йўллаган рисолаларида эса ёки ғалабалар ҳақида эълон қилинади ёки ёрдам юбориш тўғрисида илтимос қилинади, бундай илтимослар айниқса халифа Умарга кўп бўлган. Бу расмий ёзишмалар тажрибаси сўнгги даврларда мислсиз кенгайгандан кейин алоҳида девонхоналар ташкил топиб, мактублар тузиш ёки жавоблар ёзиш билан махсус тайинланган котиблар шуғуллана бошлади. Расоил жанрларининг турлари кўпайиб, “дўстона” ёки “биродарлик” расоиллари пайдо бўлди ва ниҳоят адабиётнинг махсус “расоил” жанри шаклланди. Аммо илк ислом даврида бу жанр ҳали пайдо бўлмаган эди.
Расмий расоиллар ҳам ўзига хос услубга эга эди. Расулуллоҳ ёки биринчи халифалар, ёки саҳобалар имлосида ёзилган ушбу мактублар баён кучлилиги билан ажралиб турарди, чунки улар ҳаммаси Қуръон мадрасасини ўтаган эдилар. Фикрларини лўнда, аниқ ифодалашга интилар эдилар, мавҳум сўзлар деярли учрамас эди. Сунъий сўз безакларидан, муболағалардан четланар эди. Қабилаларга юборилган мактубларда маҳаллий лаҳжа сўзлари учраши мумкин эди.
Рисолаларда қуръоний оятлардан ёки ҳадислардан иқтибослар кўп келтириларди, умуман қуръоний маънолардан кенг истефода қилинар эди. Рисолалар ёзиш “бисмиллоҳ” билан бошланиб муайян тартибга бўйсунарди. Мисол тариқасида Расулуллоҳнинг форс шоҳи Хисравга юборган хатлари билан танишамиз:
بسم الله الرحمن الرحيم من محمد رسول الله الى كسرى عظيم فارس سلام على من اتبع الهدى و آمن بالله و رسوله و ادعوك بدعاية الله عز و جل فانى انا رسول الله الى الناس لانذر من كان حيا و يحف القول على الكافرين اسلم تسلم فان توليت فاثم المجوس عليك.¹
“Бисмиллаҳир роҳманир роҳим. Расулуллоҳ Муҳаммаддан форсларнинг буюги Хисравга². Кимки тўғри йўлдан борган бўлса, Аллоҳ ва унинг Расулига ишонса, ўшанга саломлар бўлсин. Мен сени ҳаммадан буюк ва қудратли Аллоҳга эътиқод қилишга даъват этаман. Мен кимки исломга кирган бўлиб, кофирларга қарши сўз отса, у дунёда ҳам яшайди, деб хабар бериш учун барча одамларга юборилган Аллоҳнинг расулиман. Сен ҳам исломга кир, акс ҳолда мажуслик (оташпарастлик) гуноҳига ботасан.