Reja 30 gradusli burchaklarni transportir yordamida o'lchash

Bahosi.
M iqdori.
Qancha  turadi.
Bir  xil.
4  ta  konvert.
6  ta  konvert.
200  so‘m.
x  so‘m.
«?»  belgisi  (arifmetik  yechish  usulida)  o'rniga  noma'lumni 
harf bilan  belgilash  (bu  holda  x   bilan)  kiritiladi.
Bu  masala  yechimini  tenglama  tuzish  yordamida  yozish 
quyidagi  ko‘rinishga  ega:
jc
 =  (200  : 4) • 6; 
jc
 =  
50 * 6; 
x =   300.
J a v o b :   6  ta  konvert  300  so‘m  turadi.
K o‘rilayotgan  masala  algebraik  usul  bilan  quyidagicha 
ham yechilishi mumkin: x :  6  =  200 : 4. Haqiqatan ham, konvert
2 0 2

bahosini  ikki xil  ko'rinishda  ifodalash  mumkin:  x :  6  (so‘m) va 

200  :4   (so‘m).  Ammo  konvertlarning  bahosi  bir  xil  bo‘lgani 
uchun tuzilgan ifodalarning qiymati bir xil bo‘lishi kerak. Demak, 
tenglama tuzish va bu tenglamani yechish bilan masalani yechish 
mumkin.  Bunday  yo‘l  tutishda  (III  sinfga  xarakterli)  yechim 
yozuvi ushbu ko‘rinishga ega:
x : 6  =  200: 4; 
x : 6  =  50; 
x  =  6 • 50; 
x  =  300.
J a v o b :   6  ta  konvert  300  so‘m  turadi.
Masala  bo‘yicha  ifoda  tuzish  tenglamalar  metodi  bilan 
masalalar yechishga yaxshi tayyorgarlik bo‘ladi. Bu holda tegishli 
yozuv  quyidagicha  bo‘ldi:
x  —  6  ta  konvertning  qancha  turishi,  x  : 6  (so‘m)  —  bitta 
konvert  bahosi.
200 :  4  (so‘m)  —  bitta  konvert  bahosi;  x : 6 =  200 :4.
J a v o b :   6  ta  konvert  300  so‘m  turadi.
Masalalarni  algebraik  usulda  ham,  arifmetik  usulda  ham 
yechish  mumkin  bo‘lgan  yozish  shakllarini  ko‘rib  chiqdik. 
Masalalarni arifmetik usul bilan yechishda ifoda tuzish afzalligini 
yana  bir bor eslatish  ortiqcha  bo'lmaydi;  bunda  o ‘qituvchining 
ikkinchi  asosiy  vazifasi  bolalarni  masala  sharti  bo'yicha  teng- 
lamalar  tuzishga  o‘rgatishdir.
6. 
M a s a l a   y e c h i m i n i   t e k s h i r i s h   m a l a k a s i .  
M asala  yechim ini  tekshirish  —  yechim ning  to ‘g‘ri  yoki 
no to‘g‘riligini  aniqlashdan  iborat.  Boshlang'ich  sinflarda, 
xususan,  II  sinfda  tekshirishning  quyidagi  to 'rtta  usulidan 
foydalaniladi.
1. 
Masalalarning  shartlari  bilan  topilgan  javoblar  orasida 
o‘zaro moslik o'rnatish. Tekshirishning bu usuli bilan o'quvchilar 
birinchi  sinfdayoq  tanishishgan.  Shu  usulning  o ‘zi  II  sinfda 
ham  qo‘llaniladi.  Masala  yechimini  bu  usul  bilan  tekshirishda 
masala  savoliga  javob  berilayotganda  topilgan  sonlar  ustida 
arifmetik  amallar  bajariladi:  agar  bunda  masala  shartida  beril- 
ganlar  kelib  chiqsa,  masala  to‘g‘ri  yechilgan,  deb  hisoblash 
mumkin.  Misol  sifatida  bunday  masalani  qaraymiz:  «Karim  10 
ta  baliq,  Olim  esa  unga  qaraganda  2  marta  kam  baliq  tutdi. 
Ikkala  bola  birgalikda  qancha  baliq  tutgan?»
203

Y e c h i s h .  10 +  10: 2  =  10  +  5 =   15  (ta  baliq).

T e k s h i r i s h .   Masala  shartiga  ko‘ra,  Olim  Karimga  qara- 
ganda  2  marta  kam  baliq  tutgan,  haqiqatan  ham:
1 ) 1 5 - 1 0  =  5  (ta  baliq);  2)  10 :  5  =  2.
2. 
Teskari  masala tuzish va yechish.  Darslikda berilgan yoki 
o‘qituvchi  bergan  ixtiyoriy  masalani  to‘g‘ri  masala  deb  hisob- 
laymiz.
T o‘g‘ri  masala  shartida  nechta  son  berilgan  bo'lsa,  bu 
masalaga  doir  shuncha  teskari  masala  tuzish  mumkin.  Agar 
teskari  masalani  yechish  natijasida  (to‘g‘ri)  masalada  berilgan 
son  chiqsa,  unda  bu  masala  to‘g‘ri  yechilgan,  deb  hisoblash 
mumkin.  Masalan,  quyidagi  masalani  ko‘ramiz:
«5  ta  bir  xil  yashikka  30  kg  pecheniyni  joylash  mumkin. 
42 kg  pecheniyni  joylash  uchun  shunday  yashiklardan  nechta 
kerak?»
Yashikning  og'irligi. 
1.  Birxil.
Yashiklar  soni. 
5  ta.
Umumiy  og'irligi. 
30  kg.
Y e c h i s h . 
42 : (30 : 5)  =  7  yashik.