Reja: Etnogenezi, tili va irki

Kavkaz xalqlari
Reja:
1.Etnogenezi, tili va irki.

2.Xujaligi va ijtimoiy tuzumi.

3.Moddiy va ma'naviy madaniyati.

Tayanch suzlar:

Kavkaz xalklarining lingvistik va antropologik tarkibi. Etnogenez muammolari. Xujalik-madaniy tiplari. Kavkaz xalklarining xujaligi, moddiy va ma'naviy madaniyati. Uning uziga xos va umumiy xususiyatlari.

Diniy e'tikodlari. Islom va xristianlik. Kadimgi e'tikod koldiklari. Xalk ogzaki ijodi. Turmush va xozirgi etnik-madaniy jarayonlar.

Uziga xos etnik jixatdan nixoyatda murakkab tarixiy-etnografik viloyatni tashkil kiluvchi Kavkazda kadimdan turli etnoslar yashaydi. Ularning madaniy tarakkiyotida Yakin Sharkdagi buyuk madaniyat markazlarining joylanishi, bu yerda kadimiy davrlardan turli elatlarning kuchib yurishi, kisman turib kolishi xamda Kavkazning Yevropa va Osiyo oraligida darvoza vazifasini bajarishi muxim rolni uynagan.

Kavkaz xalklari lingvistik jixatdan asosan uchta til turkumiga – kavkaz yoki iberokavkaz, xindevropa (eroniy) va oltoy (turkiy) tillarga oid. Shulardan eng kupi kavkaz tillari bulib, unga gruzinlar, adigeylar, cherkezlar, chechenlar, kabardinlar, ingushlar, dogistonlik ozarlar, darginlar, lezginlar, laklar, tabasaran va boshka elatlar kiradi. Turkiy tillardla ozarbayjonlar, nugaylar, kumliklar, bolkar va korachoylar suzlashadilar. Osetin, kurd, talish va totlar eroniy til turkumiga kiradi. Armanlar esa xindevropa til oilasiga oiz uziga xos mustakil tilga ega. Kavkazda oz sonloi greklar, assiriylar va boshka mayda millatlar xam yashaydi.

Antropologik jixatdan kavkazliklar asosan katta yevropoid irkiga kiradi. Fakat nugaylar asosan katta yevropoid irkiga kiradi. Xozirgi antropologik tiplar eng kadimgi davrlar – bronza va ilk temir davrlarida shakllanib bulgan edi. Usha vaktdayok Kavkazda metaldan ajoyib buyumlar yasagan utrok axoli yashagan. Ular juda zur san'atga ega bulgan, yozuvni bilgan, yuksak madaniyat yaratgan. Kadimgi kavkaz tillarida gapiradigan axoli xozirgi kavkaz xalklarining dastlabki ajdodlari ekanligi juda boy arxeologik, etnografik va tarixiy materiallar asosida tasdiklangan.

Kadimgi kabilalar negizida xozirgi 4 millionga yakin gruzin xalki shakllangan. Asli gruzinlar uchta yirik karindosh etnik guruxlar-kart, megrel-chvan va svanlar asosida shakllangan xalkdir. Ularning eng dastlabki etnik tuzilishida kadimgi Urartu davlatida yashagan xalklar muxim rol uynagan. Eramizdan avvalgi 1 ming yillikning boshlarida bu yerda yirik kabilaviy birikmalar paydo bulgan. U1 asrda Garbiy Gruziyada Kolxida davlati, 111 asrga kelib sharkiy kismida Iberiya davlati tashkil topgan. Eramizning 1U-U1 asrlariga kelib bir necha mayda feodal xukmdorlar paydo bulgan. Fakat X1 asrda ular markazlashgan monarxiyani yaratgan va gruzin xalki shakllana boshlagan. Shimoliy Gruziyada yashovchi svanlar, xevsurlar, pshavlar, tushinlar va musulmon diniga utgan adjarlar etnik jixatdan xozirgacha ajralib turadilar.

Kadimgi kavakz tillarida gapiradigan elatlarning (abrazcha, apsil, adiga) keyingi ayrim etnoslar aralashishi natijasida abxaz-adigey, chechen, ingush va turli dogiston tillari paydo bulgan. Shimoliy Kavakaz dashtlarida kadimiy davrlardan eroniy tillarda gapiradigan skif, sarmat, alanlar yashagan: ular bilan U1 asrlarda kelgan kuchmanchi turkiy gunnlar, bulgorlar, xazarlar va keyinrok paydo bulgan kipchoklar maxalliy axoli bilan aralashib turli etnoslarning shakllanishiga sabab bulgan. Usha davrlarda kipchoklar bilan Dogiston tog etaklarida yashovchi axoli aralashmasidan turkiy tilda gapiradigan kumiklar alanlar bilan tub axoli kushilishidan osetinlar paydo bulgan edi. Mugul istilosi davriga kelib, asosan kipchoklar va madaniyati yakin bulgan bolkar vav korachoy shakllanib yetishgan.

Kavkaz xalklari etnogenezida ozarbayjon (ozariy)larning kelib chikishi ancha murakkab. Eramizdan avvalgi 11 ming yilliklarda xozirgi Ozarbayjonning janubiy rayonlari kadimgi eroniy tillarda gapiradigan axoliga ega bulgan Midiya davlatiga kirgan.Shimoliy kismi esa kadimzi kavkaz tillarida gapiruvchi turli kabilalardan iborat Albaniya davlati karamogida bulgan. Usha davrlarda bosib kirgan eroniy va turkiytillardagi kimmeriylar, skiflar, gunnlar, bulgorlar, xazarlar, uguzlar, pechenaklar maxalliy kabilalar bilan aralashib ketganlar. Midiya inkirozga uchragandan keyin uning xarobalarida Atropaten davlati paydo buladi. Extimol ozarbayjon etnonimi xam mazkur davlat nomidan kelib chikkan. 111-1U asrlarda Atropaten va Albaniya sosoniylar Eroniga kushiladi. Keyingi asrlarda bu yerga turkiy kabilalar kela boshlaydi. X1-XIII asrlarda yangi turkiy tulkin, ayniksa, saljukiylar turklar Ozarbayjonni bosib oladi. Usha davrdar boshlab turkiylashtirish jarayoni ancha kuchayadi va okibatda mugullar istilosidan keyin turk tili xukmronlik kilib, ozarbayjon xalkning shakllanishi asosan tugaydi. Ba'zi olimlarning fikricha ozarbayjon xalkimugul istilosi arafasida shakllngan degan fikrlar bor. 1813 yil va 1828 yillardagi shartnomalarga binoan Shimoliy Ozarbayjon Rossiyaga kushildi va usha davrdar millat sifatida shakllana boshlaydi.

Eng fojiali tarixga ega bulgan arman xalkining etnogenezi aslida xozirgi xududdan tashkarida boshlangan. Uzlarini “xay” deb ataydigan xindevropa til oilasining maxsus guruxga oib bu etnosning asosiy ajdodlari xisoblangan armin yoki armen nomli kibalalar eramizdan avvalgi 11 ming yillikda Kichik Osiyoga Bolkon yarim orolidan kuchib kelgan. Ular Kichik Osiyoning shimoliy sharkida eng kadimiy davlatlardan xisoblangan Armatana (eramizdan avvalgi Xu1-Xu asrlar) va Xayasa (X1U-XIII asrlar) axolisi bilan boglik bulgan. Armanlar shark tomonga kuchishi bilan Van kulining garbida joylashgan xayn yoki xayas kabilalari, kadimgi xald xalklari, eroniy tildagi skif va kemmiriylar bilan aralashib ketgan. Eramizdan avvalgi XIII asrlarda armanlarning avlodlari Shupria nomli assiriya provinsiyasiga kirib, keyin bu xudud Urartuga kushiladi. Urartu davlati davrida shakllana boshlagan armanlar istilosi arablar, saljukiylar, keyin mugullar, eron va turklar tomonidan kattik kuvginga uchrab uz vatanini tashlab ketishga majbur bulganlar. Ayniksa, 1915-1916 yillarda turklar tomonidan 1,5 million armanlar kirib 600 mingdan kupi zurlik bilan Mesopatamiya dashtlariga kuchirilgan, keyin tirik kolganlari butun dunyoga tarkalib ketgan. Kuvginga uchragan 300 ming arman Kavkaz ortiga kelib urnashgan.

Xozirgi vaktda MDX davlatlarida 5 milliondan ortik arman yashaydi. Ular asosan Armanistonda, kushni Ozarbayjon, Gruziya va Shimoliy Kavkaz va boshka rayonlarda joylashgan. Armanlar 60 dan ortik chet el mamlakatlariga tarkalib ketgan, ayniksa AKSH, Fransiya, Yakin va Urta Sharkda va Avstraliyada kuprok. Chet eldagi armanlarning soni 1,8 millionga yakin. 1920 yildan boshlab armanlarning chet ellardan repatriasiya (ya'ni uz yurtiga kaytarish) boshlangan eid. Xozirgacha armanlar etnografik xususiyatlariga karab ikki guruxga bulinadi: MDXda joylashgan sharkiy armanlar va boshka chet ellardagi garbiy armanlar.

Dogiston xam kadimiy kavkaz tilida gapiradigan tub axoliga ega, etnik jixatdan eng kup millatli rayonga kiradi. Bu yerda yakin davrlargacha 30 ga yakin turli xalklar yashagan. Uncha katta bulmagan xududda bunday kup sonli ealtlarning paydo bulishining asosiy sababi geografik jixatdan ajralgan xolda baland toglar orasida joylashganligi uning uz turmush tarzi, tili va madaniyatini saklashga olib kelganidir.

Urta asrlar davomida Dogistonning eng yirik xalklari ilk feodal davlatlarini yaratganlar, ammo umum etno xududga ega bulgan birlikni tashkil kila olmagan. Masalan, usha davrlarda paydo bulgan Avar xonligidan tashkari bir necha “mustakil” (asli Avar xonligiga buysungan) jamoalar mavjud bulib, etnik jixatdan uziga xos “xamkishlok” guruxlarni tashkil kilganlar. Ular umumiy etnik ongga ega bulmagan.

Uziga xos mustakil tarixiy-etnografik viloyatni tashkil kilgan Kavkaz xalklari uz mashguloti, xujalik faoliyati, maishiy turmushi, moddiy va ma'naviy xayotining rang-barangligi bilan xam boshkalardan ajralib turadi.

Kavkazda eng kadimiy davrlardan boshlab yuksak madaniyat paydo bulgan. Bu yerda dexkonchilik eramizdan avvalgi 111 ming yillikda boshlanib, sun'iy sugorishga 11 ming yillikda utilgan. Dastlab u Kavkaz ortida, keyin shimoliy Kavkazda tarkalgan, suli, bugdoy, arpa, keyinchalik sholi va makka ekilgan. Ekinlar rayonlarga karab fark kilgan. Masalan, abxaz-adigey xalklarisuli, shimoliy Kavkaz va Sharkiy Gruziyada bugdoy, Janubiy Ozarbayjonda sholi kuprok ekilgan. Bogdorchilik bilan bir katorda chorvachilik xam usa boshlagan. Chorvachilik ayniksa baland tog yaylovlarini egalloagandan keyin juda keng tarkalgan. Dexkonchilik texnikasi ancha sodda bulgan, asosan temir tishli yogoch omoch, mola va urokdan iborat. Ba'zi togliklar sun'iy ravishda savatbilan tuprok tashib ekin ekkanlar. Gruziya va Ozarbayjonda pillachilik va asaslarichilik xam ma'lum bulgan.

Xunarmandchilik va savdo Kavakazda eng kadimiy davrlardan tarakkiy etgan. Zargarlik va kurol-aslaxa yasash, gilam tukish, kulolchilik, metall buyumlar va kiyim-kechak ishlab chikarish, tukimachilik va uymakorlik kabi xunarmandchilik keng tarkalgan. Dogistondagi Kubachi kishlogi zargarlik bilan, Bolkar kishlogi kulolchilik bilan, Ozarbayjondagi Logich kishlogi misgarlik bilan, armanlar tog uymakorligi bilan mashxur bulganlar. Maxalliy ustalarning zur maxorat bilan yaratgan ajoyib maxsulotlari uzining nozik san'ati bilan dng chikargan va uz ona yurtidan uzokdagi mamlakatlarda tanilgan.

Odatda Kavkaz xalklarining madaniyati uchta uziga xos rayonga bulib ta'riflanadi. Masalan, Shimoliy Kavkaz xalklari umumiy madaniy birligi bilan bir oz ajralib turadi. Dogiston xalklari, chechen-ingushiya uziga xos madaniy rayonni tashkil kiladi. Kavkaz ortida Ozabayjon, Armaniston, Sharkiy va Garbiy Gruziya maxsus madaniy rayonlar sifatida ajratilgan.

Kishlokda yashaydigan Kavkaz axoli karorgoxi tabiiy sharoitga karab xar xil. Toglik rayonlarda uylar ancha zich, asosan ular bir yoki ikki kavatli kilib zinapoyaga uxshab bir-birining ustiga, somon aralash loydan yoki toshdan kurilgan, tomi tekis kilib yopilgan. Gruziyaning garbida va Abxaziyada yogingarchilik kup rayonlarda baland poydevorli yogochdan kurilgan uylar mavjud. Armanistonda va kushni Gurziya va Ozarbayjonning ancha kismida toshdan kurilgan yogoch gumbaz tomli uylar xam uchraydi. Adigey va kisman Dogiston xalklarida chetan devorli (turluk), tomi ikki yoki turt nishabli uylar keng tarkalgan. Shimoliy Kavkazda somon yoki chetan uylar xam tiklangan. Barcha uylarda urtada uchok urnatilgan va tomda tuynuk kuyilgan. Sharkiy Ozarbayjonda somonli loydan kurilgan bir kavatli, tekis tomli, oyna – eshigi ichkariga karagan uylar keng tarkalgan.

Xozirgi davrda shaxar va kishloklar butunlay boshka kiyofaga ega bulgan. Endi ilgarigidek turli-tuman uylar urniga tosh va gishtdan tiklangan xashamatli binolar, obodonlashgan kishloklar paydo buldi. Umumiy Kavkaz xalklaridagi kurilish tendensiyasibir necha xonali, oldi ayvonli ikki kavatli chiroyli bezatilgan uylar tiklashdan iborat.

Kavkaz xalklarining ilgarigi kiyimlarida ularning etnik xususiyatlari, uzaro iktisodiy va madaniy alokalari ochik namoyon bulgan. Xatto bir xalkda bir necha turdagi kiyimlarni uchratish mumkin. Shimoliy Kavkazda paydo bulgan erkak kiyimi xanjar takilgan, kamarli va ukdonli yupka kigiz chopon (beshmet yoki cherkeska), tik yokali kuylak, uzun shim, yumshok teri etik va kalpok butun regionga tarkalgan. Ayollarda tugri bichim nozik belga muljallangan yengli kuylak, uzun ishton, turli bosh kiyim va rumollar, rang-barang va boy, ayniksa, kumushdan yasalgan turli bezaklar uziga xos xususiyatga ega. Armanlar juda yarkirok rangli kiyim kiyishni yaxshi kurganlar. Albatta, boy tabakalarning kiyimlari kimmatbaxo matodan tikilgan va rang-barang bezatilgan, tilla-kumushli kamar, xanjar yoki kilich osilgan cherkeska, ayollariniki xam turli kashta va zardan yasalgan kimmat toshli bezaklar takilgan sarpolar bilan oddiy fukarodan ajralib turadi.

Kavkazda asosan ikki din – xristianlik va islom xukmronlik kilgan. Xristian dini bu yerga eramizning birinchi asrlarida Vizantiyadan tarkala boshlagan. Uni dastlab armanlar va gruzinlar kabul kilganlar. Islom dini esa VII1 asrlardan arab istilosi davridan boshlab kirib keladi va saljukiylarning bosib kirishi bilan mustaxkamlanadi. U ozarbayjon, dogiston va abxaz xalklari orasida keng tarkalgan. Ozarbayjonlar asosan shia mazxabiga, kolganlari esa sunna mazxabiga utganlar. Ammo kavkazliklarning xayotida ibtidoiy diniy e'tikodlar – utga va temirga, tabiat kuchlariga va usimlik dunyosiga siginish kuchli bulgan.

Kavkaz xalklarining folklori xam rang-barang va juda boy. Asrlar davomida ijod kilib kelingan epik rivoyatlar, kaxramonlik doston va ertaklari, ashula va masalalari uzok tarixiy vokealarni, maishiy turmush madaniyatining turli tomonlarini xar xil syujet va janrlar orkali jonli tisvirlaydi. Gruzinlarning Amirani xakidagi kaxramonlik eposi, shaxzoda Abesalom va chupon kiz Eteri orasidagi tragedik muxabbat dostoni, armanlarning “Sosun baxodirlari” yoki nomli ozodlik uchun kurashni kuylovchi ashula va rakslar xozirgacha kishini maftun kiladi.

ADABIYOTLAR:
1. Kosvеn M.O. Etnografiya i istoriya Kavkaza. M. 1961.

2. Xoradzе R.L. Xozyaystvo i matеrialnaya kultura narodov Kavkaza. M.1968.

3. Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi. T.1985.

4.O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar.

5..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001.